Leteroj de Patro al sia Filino

Verkis : Jwaharlal Nehru

Tradukis : Syam Sundar Pal

Letters from a Father to His Daughter

Written by : Jwaharlal Nehru

Translated inti Esperanto by : Syam Sundar Pal

First poblication :

Coverpage by:

Published by

ISBN :

Price

Domo de la ministroprezidanto Nova Delhio La unuan de Novembro, 1973

Plej multaj geknaboj idoligas siajn gepatrojn, sed ne ĉiuj gepatroj estas tiel bonaj kunuloj kiel la miaj. Mia patro interesiĝis pri ĉio kaj estis ĝoja dividi sian entuziasmon kun mi. Mi estis tre demandema kaj tio ebligis al li rakonti al mi pri la mondo kaj pri viroj kaj virinoj, kiuj vivas en ĝi, kaj pri tiuj, kiuj influis aliajn per siaj ideoj kaj agadoj pere de literaturo kaj arto. Super ĉio, li amis paroli kaj skribi pri nia mirinda lando, ĝiaj fruaj atingoj kaj ĝia grandeco kaj la posta malgraviĝo kaj sklaveco. La plejmulto de lia pensado, kiu okupis lin, estis la sendependenco ne nur de Barato sed de ĉiuj popoloj de la mondo.

La leteroj en ĉi tiu libro estis skribataj, kiam mi estis ok aŭ naŭjara kaj temis pri la ekesto de la tero kaj la vekiĝo de konscio en homo. Ili ne estis nur leteroj legeblaj kaj forĵeteblaj. Ili venigis novan perspektivon kaj instigis zorgon por la popolo kaj intereson pri la mondo ĉirkaŭ ni. Ili instruas taksi la naturon kiel libron. Mi pasigis horojn, ensorbite, studante ŝtonojn, plantojn, la vivon de insektoj kaj

Ĉi tiuj leteroj aperis antaŭe en libroformo en diversaj lingvoj, sed mi estas certa, ke tiu ĉi alloga eldono interesos la infanojn kaj etendos al ili novan horizonton, samkiel la originalaj leteroj faris tion por mi.

Indira Gandhi

Antaŭparolo

Tiu ĉi leteroj estis skribataj al mia filino, Indira, dum la somero de 1928, kiam ŝi estis en Himalajo ĉe Masurio[1] kaj mi estis en la ebenaĵo. Tiuj estas la personaj leteroj al mia filineto dekjara. Sed mia amiko, kies konsilon mi alte taksas, vidis ian valoron en ili kaj sugestis, ke mi publikigu ilin por la pli larĝa legantaro. Mi ne scias, ĉu aliaj geknaboj ŝatos ilin. Sed mi esperas, ke tiaj geknaboj, leginte la leterojn, iom post iom komencos pensi pri tiu mondo de nia granda familio de nacioj. Ankaǔ tion mi esperas, kvankam sen memfido, ke leginte la leterojn ili sentos parton de tiu plezuro, kiun mi sentis, skribante ilin.La leteroj abrupte finiĝis. La longa somero finiĝis kaj Indira devis reveni de la monto. Kaj ŝi ne iris al Masurio aŭ alian montostacion dum la somero de 1929. La lastaj tri leteroj komencis novan periodon kaj estis iom sentaǔgaj per si mem. Mi inkluzivis ilin senŝanĝe, ĉar mi havis nenian ŝancon aldoni ion al ili. Mi komprenas, ke la leteroj, estante en la angla lingvo, havas limigitan rondon de interesiĝantoj. Mi sola estas kulpa. La sola rimedo nun kuŝas en ilia traduko.

Alahabado Jawaharlal Nehru Novembre,1929

Antaŭparolo al la dua eldono

Mi hezitis pli longe antaǔ ol lanĉi tiujn ĉi leterojn por la larĝa legantaro malgraŭ ilia originala intenco. Sed ilia akcepto de la afabla eldonejo kaj la pli afabla publiko kuraĝigis min kaj trankviligis mian dubon kaj timon. La unua eldono elĉerpighis antaŭ longa tempo kaj eĉ la verkinto ne havas ekzempleron por si mem. Do aperis la dua eldono. Krom la korektado de kelkaj eraroj mi ne faris Kuraĝigite de bona akceptado de tiu ĉi eta libro mi pensis aldoni plurajn leterojn al ĝi. Sed mi intertempe aliĝis al ĵaluza sinjorino kaj al ŝia servo kaj mi apenaǔ havis tempon restantan aǔ inklinon por "diletanti" pri aliaj aferoj. Lastan jaron, kiam mi estis en la malliberejo Naini, mi ree pensis pri tio kaj ne mankis tempo al mi. Sed la malliberejaj leteroj ne povas esti oftaj kaj la malliberejo ne provizas referenclibrojn. Kaj super ĉio mia menso estis tro okupata fari historion, kiel ĝi estis tiam faranta tagon post tago en Barato, por pensi pri mortinta estinteco. Mi elvenis el la malliberejo kaj revenis tien post mallonga semajna foresto, kaj pasis monatoj. Tamen la unuan de januaro ĉi jare, mi faris novjaran promeson por reeki la verkadon de leteroj. La laboro iom progresis sed tre baldaŭ mi estis liberigita subite en la januaro, de 1926. La hejma aflikto kaj la publikaj aferoj kaptis min en sia kirliĝo kaj mi devis iri ien kaj tien. Kaj mi denove atentis por paco kaj trankvilo de malliberejo por daŭrigi la taskon. Intertempe, Indira plenkreskis kaj mi eble ne povis kuniri kun ŝia kreskanta

Alahabado Jawaharlal Nehru Oktobre, 1931

Vortoj de la tradukinto

Tiu ĉi libro estas kompilita el fasko da leteroj, skribitaj al knabino, apenaŭ dekjara de sia elstara patro, Ĝaŭaharlal Neru. Malkiel aliaj personaj leteroj, la leteroj havas grandan edukan valoron. Pere de tiuj leteroj la patro diskutas pri multaj temoj ekde la naskiĝo de la Tero ĝis la tagoj de epopeoj. Tiuj leteroj rakontas pri la apero de estaĵoj, inkluzive la fruajn homojn, kiuj loĝadis en kaverno. Poste, per sia intelegenteco la homo iĝis la mastro de ĉiuj gigantaj kaj fortegaj bestoj. La frua homo forlasinte sian vageman naturon komencis fiksloĝi, formis socion kaj lernis terkultivadon. Ili elektis siajn patriarĥojn, kiuj dum la paso de tempo fariĝis reĝoj por provizi sekurecon al la socio. Tiam la homo trovis multe da libertempo por evoluigi skriban sistemon, produkti fajron kaj kompreni la naturon, kiu estas ĉirkaŭ ili. Ili tiam pensis pri iu nobla kreinto de la mondo, kaj religia koncepto naskiĝis. Ili skribis gravajn librojn kiel la Vedojn kaj grandajn epopeojn. Ĝaŭaharlal Neru skribis en la antaŭparolo de tiu libro, ke la libro, ĉar ĝi estas skribata en angla lingvo, havas limigitan legantaron kaj ke la solvo aliri al la vasta legantaro restas en ĝia traduko. Inspirite de tiuj vortoj mi tradukis la libron antaŭ preskaǔ dudek jaroj. Mi petis al diversaj instancoj eĉ al riĉa Jawaharlal Nehru Memorial Fund[7] helpon por publikigi la libron, sed ili skribis ” ĉar la legantaro de Esperanto en nia lando ne estas granda, mi ne vidas valoron traduki la libron al Esperanto”. Venis alia oportuno. La Ĝenerala Direktoro de Unesko, Sro Federiko Major en sia intervjuo en Hinda Televido dum la centjara datreveno de Neru diris, ke Unesko planas traduki la verkaĵojn de Neru. Mi tuj kaptis la okazon kaj skribis al dro Humphrey Tonkin, ke li interparolu kun la respondeculo de Unesko por esperantigi la libron Letters from a Father to his daughter. Mi pensis, ke Tonkin estas taŭga homo por tia grava laboro. Mi informis al dro Tonkin ke, se la libro estus eldonita, tio kaptus la atenton de nia registaro kaj tio estus virtuala rekono de Esperanto. Dro K. L. Madhok de nia delhia fako opiniis ankaŭ same, pro kio li ankaŭ multe korespondis kun nia registaro por la publikigo de la libro. Sed bedaŭrinde dro Tonkin ne respondis. Sed esperantistoj ne facile haltas kaj ne ĉiam kalkulas profiton. Dro Renato Corsetti [Korseti] kuraĝigis min kaj petis al Sro Hegedus Imre provlegi la libron. Sed finfine Dro Corsetti afable kaj senlace reviziis la laboron. Mia dankemo al li.

Syam Sundar Pal

Mallonga vivpriskribo pri Jawaharlal Nehru[2]

Gandhi-Bose-Nehru[3] estas la Triunuo de la barata sendepediga movado. Jawaharlal Nehru [Ĝaŭaharlal' Neru] sekvis la filozofion de “Neperforto”, elpensita de Gandhi [Gandi], sed Subhas [Ŝubaŝ] prenis armilojn kontraǔ la brita imperio. Jawaharlal Nehru naskiĝis la 14-an de novembro 1889 ĉe Alahabado. Lia patro, Motilal Neru estis fama advokato kaj kunlaboris kun Gandi. Neheru studis leĝon en Anglujo, sed reveninte Baraton li aliĝis al la Nacia Kongresa Partio[3] kaj partoprenis en la sendependiga movado. En 1916, li edzinigis Kamala-n kaj lia sola filino Indira naskiĝis en 1917. Li renkontis tiamajn famajn liberbatalantojn inkluzive de M.K.Gandi ĉe la kunveno de la partio de la Kongreso en Laknaŭo[4] . En 1920 li aliĝis al la movado pri ”Ne-kunlaboro”, lanĉita de Gandi kaj suferis malliberiĝon la unuan fojon en 1921 . Li estis denove malliberigita en 1930 kaj en 1932 pro partopreno en la movado pri “Civitana Malobeo”. En 1942 li aliĝis al la movado “Forlasu Baraton” kontraŭ la brita registaro kaj estis en malliberejo ĝis 1945. Spite de tio dum la 2-a Mondmilito Gandi kaj li promesis helpi Britujon en ĝia militpenado. Post la dua mondmilito preskaǔ ĉiuj eǔropaj kolonioj disfalis kaj la 15-an de aŭgusto 1947, Barato akiris sian liberecon, sed nek Gandi nek Neheru povis haltigi la dividon de la lando. Ĝaŭaharlal Neheru fariĝis la unua ĉefministro de Barato. Neheru estis vera diplomato kaj bona oratoro. Kiam la mondo estis dividita inter la por-usona kaj por-rusa kampoj, li kun Marŝalo Tito, A. Naser kaj aliaj gvidantoj lanĉis la Ne-Alianciĝintan Movadon. Li estis forta subtenanto de la industriiĝo de Barato kaj starigis Baraton sur la fortika bazo de scienco kaj teknologio. Li verkis famajn librojn, kiuj estas "La malkovro de Barato" kaj "Ekvido de Monda Historio”. Neheru forpasis je la 27-an de majo 1964.

Mallonga vivpriskribo pri Indira Gandhi

Indira Gandhi [Indira Gandi] estis la sola filino de Ĝaŭaharlal Neheru, la unua Ĉefministro de Barato. Ŝi naskiĝis la 19an de novembro, 1917 en Alahabado . Ŝi havis sian fruan edukadon en Delhio, en Bombajo, kaj poste en Ŝantiniketano, fondita de Rabindranath Tagore. Ŝi iris al Anglujo por pli alta edukado. Ŝi geedziĝis kun Feroze Gandhi, kaj naskis du filojn, Rajiv Gandhi [Raĝiv]kaj Sanjay [Sanĝaj] Gandhi. Feroze Gandhi estis bona parlamentano kaj li mortis juna. Estante la filino de Ĝaŭaharlal Neheru, ŝi havi proksimecon kun Mahatma Gandi[5]. Ŝi fariĝis aktiva membro de la Kongresa Partio en 1942 kaj partoprenis en la movado ”Forlasu Baraton”. Ŝi organizis la virinan fakon de la Barata Nacia Kongreso. Ŝi estis elektita kiel prezidantino de la Barata Nacia Kongreso en 1964. En la sama jaro ŝia patro Ĝaŭaharlal Neheru mortis kaj Lal Bahadur Ŝastri fariĝis la Ĉefministro de Barato kaj ŝi la ministro pri Informado kaj Komunikado. En 1966 kiam Lalbahadur Ŝastri mortis, Indira Gandhi estis elektita kiel la Ĉefministro. Ŝi tenis tiun postenon de 1966 ĝis 1975. Dum tiu periodo ŝi faris multajn defiajn decidojn per granda kuraĝo kaj firmeco. Ŝi decidis militi kontraŭ Pakistano en 1971, kio rezultis la naskiĝon de Bangladeŝo. Ŝi ŝtatproprietigis bankojn, forigis la antaŭan britan sistemon, per kiu kelkaj subŝtatoj ĝuis reĝajn previlegiojn. En 1975 la Alahabada Supera Juĝejo deklaris ŝian elekton al la parlamento nevalida. Tio estis granda bato al Indira Gandi. Ŝi senhonte deklaris, ke estas kriza situacio tra la lando por savi sin. Ŝi tamen malvenkis en la sekvanta voĉdono, kaj Morarĝi Desai iĝis Ĉefministro, sed tio ne daŭris longe. En la voĉdono de 1980, Indira Gandi denove kaptis la potencon la duan fojon. Dum tiu tempo ekis terorisma movado en la subŝtato Panĝabo, kiu postulis dividiĝon de Panĝabo el Barato. Ŝi ne toleris tian aŭdacon kaj frakasis la movadon per fera mano. Tio igis Indiran Gandin malamiko de siĥoj[6] kaj ŝia propra siĥa gardisto mortpafis ŝin la 31an de oktobro 1984. La tuta lando esti ŝokita kaj ĉiuj adiaŭis ŝin kun larmoplenaj okuloj.

_________________________________________________

1 -6 Bv vidi la notoj pri la Historio de Barato.

ENHAVO

Ĉapitro Temo Paĝo

1 La libro de naturo

2 Kiel la frua historio skribiĝis

3 La kreiĝo de la tero

4 La unua estaĵo

6 La apero de la homo

7 La fruaj homoj

8 Kiel diversaj rasoj formiĝis

9 La rasoj kaj lingvoj de la homaro

10 Interrilatoj de la lingvoj

11 Kio estas civilizacio?

12 La formado de la triboj

13 Kiel ekis religio kaj divido de laboro

14 La ŝanĝo farita de agrikulturo

15 La patriarko, kiel ĝi ekis

16 La patriarko, kiel ĝi evoluis

17 La patriarko iĝis reĝo

18 Frua civilizacio

19 Grandaj urboj de la antikva mondo

20 Egiptio kaj Kreto

21 Ĉinio kaj Hindio

22 Marvojaĝo kaj komerco

23 Lingvo, skribo kaj numeralo

24 Diversaj klasoj de popolo

25 Reĝoj, temploj kaj pastroj

26 Retrorigardo

27 Fosilioj kaj ruinoj

28 Arjoj venis al Barato

29 Kiaj estis la arjoj en Hindio?

30 La Ramajano kaj Mahabharato

1 LA LIBRO DE NATURO

Kiam vi kaj mi estis kune, vi ofte demandis al mi pri diversaj temoj kaj mi provisrespondi la demandojn. Nun, kiam vi estas en Masurio kaj mi en Alahabado[1] ni ne povas interparoli. Mi estas skribonta al vi de tempo al tempo la koncizan rakonton de la tero kaj de la landoj, grandaj aŭ malgrandaj, je kiuj ĝi estas dividita. Vi jam legis pri la historio de Britujo kaj Barato iomete. Britujo estas nur malgranda insulo kaj Barato, kvankam granda, estas nur malgranda parto de la tersurfaco. Se ni volas scii iom pri la rakonto de la mondo ni devas pensi pri ĉiuj landoj kaj ĉiuj homoj, kiuj loĝas tie, kaj ne nur pri la malgranda lando, kie ni naskiĝis.Mi timas, ke mi povas diri nur iomete per ĉi tiu letero mia. Sed tiu eta letero, mi esperas, interesos vin kaj ebligos al vi pensi pri la mondo kiel tuto kaj la pri la aliaj popoloj Plenkreskinte, vi legos la rakonton pri la tero kaj ĝia popolo en dikaj libroj kaj vi trovos ĝin pli interesa ol la rakonto aŭ romano, kiujn vi jam legis. Kompreneble vi scias, ke nia tero estas tre tre malnova, milionojn da milionoj da jaroj. Dum tre longa periodo neniu viro aŭ virino loĝis sur ĝi. Antaŭ ol la homo ekaperis, estis ja nur bestoj, kaj antaŭ ol la ekapero de la bestoj estis tempo, kiam nenia estaĵo ekzistis en la tero. Estas tre malfacile imagi mondon, kiu estas nun tiom plena de diversaj bestoj kaj homoj, sen ili. Sed sciencistoj kaj pensuloj pri tiuj aferoj diras, ke estis tempo, kiam la tero estis tro varma, por ke iu ajn estaĵo povas vivi. Se ni legus iliajn librojn kaj studus rokojn kaj fosiliojn (tio estas la restaĵo de malnovaj bestoj), ni mem vidus, ke la afero estis certe la sama. Vi legas historion en via studlibro. Sed antikve, kiam homo ne ekzistis, kompreneble ankaŭ libro ne povis esti skribata. Kiel do ni ekscius tion, kio okazis tiam? Ni ne povas nur sidi senlabore kaj imagi ĉion. Estus tre interese por ni, se ni povus imagi kion ajn ni volas; kaj tiel ni farus la plej belajn fabelojn. Sed tiuj ne estus veraj, ĉar ni ne skribis ilin surbaze de fakto, kiun ni vidis. Spite al tio, ke ni ne havas libron, skribitan dum tiu antikva tempo, ni havas bonance aĵojn, kiuj parolas preskaŭ same kiel libroj. Ni havas rokojn kaj montegojn, marojn kaj ŝtonojn, riverojn, dezertojn kaj fosiliojn de malnovaj bestoj. Tiuj kaj aliaj aĵoj estas niaj libroj de la frua historio de la tero. Kaj la vera metodo por kompreni tiun historion ne estas la legado nur de la historio, skribita de iu alia homo, sed estas la aliro de la “Granda Libro de Naturo” mem. Mi esperas, ke vi baldaŭ komencos lerni la historion de rokoj kaj montoj. Imagu kiel fascina ĝi estas! Ĉu la ŝtonero, kiun vi vidas kuŝanta sur la strato, aŭ kiu ruliĝis montoflanke, povus esti la eta paĝo de la libro de naturo, kiu povas diri ion, se vi scias kiel ĝin legi? Por legi iun libron, hindian[2] aŭ urduan aŭ anglan vi devas lerni la alfabeton. Same, vi devas lerni la alfabeton de naturo antaŭ ol legi la rakonton el la libro de ŝtono kaj roko. Eble vi jam scias iomete, kiel legi ĝin. Se vi vidus etan rondan brilan ŝtoneron, ĉu ĝi ne dirus ion al vi? Kiel ĝi iĝis ronda kaj brila sen pinto kaj sen malglata rando? Se vi disrompus grandan rokon al malgrandaj eroj ĉiu malgranda peco havos angulojn kaj malglatajn randojn. Ĝi tute ne estos kiel ronda kaj glata ŝtonero. Do, kiel la ŝtonero iĝas tiel ronda, glata kaj brila? Ĝi dirus al vi sian rakonton, se vi havus bonajn okulojn por vidi, kaj orelojn por aŭdi.Ĝi rakontas, ke iam ege plej antaŭe ĝi estis nur peco de roko kun abundaj anguloj kajrandoj, kian vi nun trovas, rompinte rokon aŭ ŝtonon. Eble ĝi restis sur montoflanko.Tiam venis pluvado, kiu lavprenis ĝin en valeton, kie ĝi trovis rivereton, kiu ĝin forpelis kaj forpelis ĝis ĝi atingis mallarĝan riveron. Kaj tiu mallarĝa rivero prenis ĝin al granda rivero. De tiam ĝi ruliĝis ĝis la fundo de rivero kaj ĝiaj randoj eluziĝis kaj la akra surfaco iĝis glata kaj brila kaj fariĝis la ŝtonero, kiun vi vidas. Iel la rivero forlasis ĝin malantaŭ si, kaj vi trovas ĝin nun. Se la rivero ĝin pluportus ĝi fariĝus pli kaj pli malgranda ĝis ero de sablo kaj kuniĝus kun siaj fratoj ĉe marbordo por konstrui belan strandon, kie geknaboj povas ludi kaj fari sablan kastelon.Se eta ŝtonero povas diri al vi tiom multe, kiom vaste ni povas lerni el ĉiuj rokoj kaj montoj kaj aliaj aĵoj, kiujn ni vidas.

__________________________________________________

[1] Granda urbego en la norda barata landoparto Utarpradeŝo kaj la loĝloko de Neheru familio [2] En ĉi tiu libro ni uzis tri radikojn: hind, hindi, hindu. Lingvo "hindia" estas la plej multe parolata lingvo de Barato. Laŭ nia sistemo, se Barato estas la lando la loĝantaro estas baratano (au hindo), kaj la nomo de religio estas hindua

2 KIEL FRUA HISTORIO ESTIS SKRIBATA

En mia hieraŭa letero, mi montris al vi, ke ni devas studi la fruan historion de la Tero el la libro de naturo. Tiu ĉi libro konsistas el ĉio, kion vi vidas ĉirkaŭ vi, tio estas 1a rokoj kaj montoj, valoj kaj riveroj, maroj kaj vulkanoj. Tiu ĉi libro estas ĉiam malfermata antaŭ ni, sed kiom malmultaj homoj atentas pri ĝi aŭ povas ĝin legi! Se la rakontojn ni legus en la paĝoj de ŝtono, ili estus pli interesaj ol la fabeloj.Kaj do el tiu libro de naturo ni lernus ion pri tiuj antikvaj tagoj, kiam ne loĝis homo aŭ besto sur nia tero! Studante plu, ni vidas, ke unue aperis kelkaj bestoj kaj poste aperis pli kaj pli da bestoj kaj poste venis la homoj nunaj. Ili estis sovaĝaj, ne malsimilaj je la bestoj. Iom post iom ili iĝis vivkapablaj kaj komencis: pensadi. La potenco de pensado faris ilin vere malsimilaj de la bestoj. Tio estis la vera potenco, kiu faris ilin pli fortaj ol la plej grandaj kaj fortaj bestoj. Nun vi vidas malgrandan homon kiu sidas sur grandega elefanto. La elefanto estas granda kaj forta, pli forta ol la eta mahuto[3] (gvidanto), kiu sidas sur ĝia dorso. Sed la mahuto povas pensadi. Ĉar li povas pensadi , li estas mastro kaj elefanto estas servanto. Do, kiam pensado evoluis en homoj, i1i iĝis pli lertaj kaj pli saĝaj. Ili eltrovis multajn aferojn, kiel produkti fajron kiel kultivi la teron, kiel kuiri manĝaĵon, kiel teksi tolon por vesti sin kaj kiel konstrui domon por loĝi en ĝi. Multaj homoj loĝadis kune kaj pro tio ni trovis la unuan urbon. Antaŭ ol la urbo estis konstruita la homoj vagadis de loko al loko, kaj loĝis verŝajne en ia tendo. Ili ne sciis tiam, kiel kreskigi vegetaĵon en kampo por nutri sin. Ili do havis nek rizon nek tritikon, el kiu fariĝas pano. Ne troviĝis legomoj kaj la plejparto de la aĵoj, kiujn vi manĝas hodiaŭ, estis nekonataj tiam. Verŝajne troviĝis sovaĝaj nuksoj kaj fruktoj, kiujn la homo manĝis, sed plejparte ili dependis de la bestoj, kiujn ili mortigis por ilia viando.

Kiam urboj elformiĝis, la popolo lernis pri multaj belaj artoj. Ili lernis ankaŭ skribi.Sed dum longa tempo ne estis papero por skribi kaj la popolo skribadis sur arboŝeloj de boĝpotro, mi pensas, ke tio nomiĝas birch angle (betulo esperante). Aŭ ili skribadis sur la folio de palmo. Eĉ nun vi trovos en kelkaj bibliotekoj tiajn librojn de tiu fora tempo, skribitaj sur la palmofolioj. Tiam venis paperoj kaj estis pli facile skribi. Sed ne estis presmaŝino kaj ili ne povis presi multajn librojn, tiom multe kiel ni faras hodiaŭ. Unue oni skribis la originalan libron kaj poste mankopiis tre laboreme. Kompreneble ne troviĝis multaj libroj. Tiam oni ne povis iri iam ajn al librovendisto aŭ al budo por aĉeti libron. Oni devis trovi iun por kopii ĝin, kio konsumis multan tempon. Sed homoj de tiu tempo skribis tre bele kaj ni nun havas multajn tiajn librojn en niaj bibliotekoj, kiuj estis bele skribitaj per mano. En Barato ni havas specialajn librojn, skribitajn en la sanskrita kaj en la persa lingvo. Ofte la homo, kiu kopiis libron, desegnis florojn kaj desegnaĵojn sur la flanko de Laŭ la evoluo de urboj, iom post iom landoj kaj nacioj formiĝis. La popoloj, kiuj loĝis apude en sama lando, konis unu la alian pil bone. Ili pensis, ke ili estas pli bonaj ol tiuj, kiuj loĝis en aliaj landoj kaj batalis malsaĝe kun tiuj aliaj uloj. Ili ne komprenis, kaj homoj eĉ nun ne komprenas, ke mortigo kaj batalo inter si estas la plej stulta ago, kiun la homo povas fari. Ĝi faras neniun bonon al iu. Por studi pri fruaj tagoj de urboj kaj landoj ni prenas malnovajn librojn, sed tio ne sufiĉas. La reĝoj kaj imperiestroj de malnovaj tempoj metadis priskribojn pri sia regado sur ŝtonoj, platoj kaj kolonoj. La libroj ne daŭras longe.Ilia papero forputras kaj estas formanĝata de tineoj. Sed fortikaj ŝtonoj daŭras tre longe. Eble vi memoras pri la vizito de kolono de Aŝoko[4] en la fortikaĵo de Alahabado, urbo en kiu estas surskribita la proklamo de Aŝoko, la nobla reĝo de Barato, reginta antaŭ multaj centoj da jaroj. Se vi vizitas la muzeon en Laknaŭo[5],vi trovos multajn ŝtonojn

Bildo 2 Ŝtona tabulo de Lumbini[6], Nepalo

Studante la malnovajn historion de diversaj landoj, ni lernos pri la grandaj aferoj, kiujn la ĉinoj kaj egiptoj faris antaŭ longa tempo, kiam la landoj de Eŭropo estis plenaj de sovaĝaj triboj. Ni lernos ankaŭ la pri la gloraj tagoj de Barato, kiam la Ramajano[7] kaj Mahabarato[8] estis skribataj. Tiam Barato estis riĉa kaj potenca lando. Hodiaŭ nia lando estas tre malriĉa kaj fremduloj regas nin. Ni ne estas liberaj eĉ en nia propra lando kaj ne povas fari kion ni deziras. Sed tio ne estas ĉiama afero kaj verŝajne, se ni klopodus forte, ni povus denove sendependigi nian landon, tiel ke ni povos plibonigi la sortojn de la malriĉuloj kaj fari la landon agrabla loko por kiel la landoj de nuna eŭropo.

En mia venonta letero mi ekigos fascinan rakonton pri la Tero ekde ĝia komenco. En ĉi tiu libro ni uzis tri radikojn: hind, hindi, hindu. Lingvo "hindia" estas la plej multe parolata lingvo de Barato. Laŭ nia sistemo, se Barato estas la lando la loĝantaro estas baratano (au hindo), kaj la nomo de religio estas hindua

[ 3 ] Mahuto estas sanskritdevena vorto por gvidanto de elefantoj.

[4[Ashoka Maurya (304–232 antaŭ la komuna epoko) estis imperiestro en Barato, kiu regis la tutan hindan subkontinenton. Li konstruigis la fortikaĵon de Alahabado, kie ankoraŭ nun estas videbla la kolono de Aŝoko, en kiu estas enĉizita skribaĵo

[5] Ĉefurbo de la subŝtato Utarpradeŝo. Lucknow en la angla

[6] Lumbini (la aminda) estas urbo en Nepalo en la provinco Rupandehi. Ĝi estas grava pilgrimurbo por la budaistoj, ĉar tie naskiĝis Budao.

[7] ]Granda hinda epopeo originale verkita de Valmiki en la sanskrita lingvo. Ramo venkis Ravanon, kiu forrabis Sitan, la edzinon de Ramo. La libro havas 24 000 versojn kaj estis skribita dum la 7a aŭ 8a jarcento antaŭ la komuna epoko. Diversaj versioj de la libro estas troveblaj tra sudorienta Azio.

[8] Plej granda epopeo verkita de Vjaso en la sanskrita dum ĉirkaŭ 1 400 a. k. e. Ĝi havas 100000 versojn kaj estas kvaroble pli granda ol Iliado kaj Odiseado kune. Krom pri la batalo inter la kuzoj la libro rakontas pri historio, kulturo, religio, socio ktp.

3 LA FARADO DE LA TERO

Vi scias, ke la tero rondiras ĉirkaŭ la suno kaj la luno ĉirkaŭ la tero. Vi ankaŭ scias, ke estas aliaj stelaj korpoj, kiuj kiel tero, rondiras ĉikaŭ la suno. Ĉiuj, inkluzive nian teron, nomiĝas planedoj de la suno. La luno estas la satelito de la tero ĉar ĝi ĉiam sekvas la teron. Ankaŭ la aliaj planedoj havas siajn satelitojn. La suno kaj la planedoj kun siaj satelitoj formas feliĉan familion, kiu nomiĝas sunsistemo. Ĉar la suno estas la patro de ĉiuj planedoj, la tuta grupo nomiĝas suna sistemo. Dumnokte vi vidas milojn da steloj en la ĉielo. Nur kelkaj el ili estas planedoj kaj fakte oni tute ne devas nomi ilin steloj. Ĉu vi povas distingi inter stelo kaj planedo? La planedoj estas vere etaj kiel nia tero, kompare kun la steloj. Ili aspektas pli grandaj en la ĉielo pro tio ke ili estas apud ni. Luno, kiu estas vere ja bebo, aspektas tiel granda, ĉar ĝi estas tre proksima al ni. La vera rimedo distingi la stelojn el planedoj estas rimarki, ĉu ili trembrilas aŭ ne. La steloj trembrilas, sed ne la planedoj. La kialo estas, ke la planedoj brilas, ricevante lumon de nia suno. La planedoj aŭ la luno, kiujn ni vidas, videblas nur pro la sunbrilo sur ili. La realaj steloj similas al nia suno. Ili brilas pro tio ke ili estas tre varmaj kaj brulantaj. Nia suno mem vere estas stelo; ĝi aspektas pli granda ol la aliaj pro tio, ke ĝi estas la plej proksima el inter la steloj. Kaj ni vidas ĝin kiel grandan fajropilkon. Do nia tero apartenas al la familio de suno aŭ al la sunsistemo. Ni pensas, ke la tero estas tre granda kaj ĝi estas ja granda kompare kun ni, la etuloj. Por vojaĝi de unu loko al alia, eĉ per rapida vagonaro aŭ vaporŝipo oni bezonas semajnojn aŭ monatojn. Kvankam ĝi ŝajnas al ni tiel granda, ĝi estas ĝuste kiel polvero, flosanta en aero. La suno estas for de ni milionojn da mejloj kaj la steloj estas pli malproksimaj. Astronomiistoj, la homoj, kiuj studas pri astroj, diras al ni, ke antaŭ multega tempo la tero kaj ĉiuj planedoj estis parto de la suno. La suno tiam, kiel nun, estis amaso da flamanta aĵo, tro varma. Iel pecetoj de la suno disiĝis kaj impete flugis en aeron. Sed ili ne povis tute deteni sin el la influo de sia patro, la suno. Tio estis kvazaŭ ekzistas ŝnurego ligita al ili kaj ili ankoraŭ rondiras ĉirkaŭ la suno. Tiu stranga forto, kiun mi komparis kun ŝnurego, estas io, kiu altiras malgrandajn aĵojn al la granda. Tio estas la forto, per kiu ĉio emas fali pro sia pezo surteren. La tero estante la plej granda en nia ĉirkaŭaĵo, ĝi altiras tiamaniere ankaŭ nia tero impete forflugis el la suno. Ankaŭ la tero estis varmega kun tro varma gaso kaj aero ĉirkaŭ si, sed ĝi estis multe pli malgranda ol la suno, do ĝi komencis malvarmiĝi rapide. Ankaŭ la suno malplivarmiĝas, sed tio postulos milionojn da jaroj por entute malvarmiĝi. La tero bezonis pli mallongan tempon por malvarmiĝi. Kompreneble, kiam ĝi estis tre varma neniu povis loĝi en ĝi, nek homo, nek besto kaj nekarbo. Ĉio estis forbrulanta tiam.

Bildo 2 La suna sistemo

Ĝi kiel peceto da suno forimpetis kaj formis la teron, kaj same iometo da tero for impetis kaj fariĝis luno. Multaj homoj pensas, ke kiam la luno elvenis el la tero granda kavo formigis, kiu estas nun la Pacifika Oceano inter Ameriko kaj Japanujo. Do, la tero komencis malvarmiĝi. Tio postulis longan tempon. Iom post iom la surfaco de la tero iĝis pli malvarma dum la interno ankoraŭ restas tre varma. Eĉ nun se vi irus sub karbominejon, ju pli profunde vi irus des pli da varmo vi sentus. Se vi povus iri sufiĉe profunde, eble vi trovus la teron ruĝe varma. Ankaŭ la luno komencis malvarmiĝi kaj ĝi, estante pli malgranda ol la tero, malvarmiĝis pli rapide ol la tero. Ĝi aspektas ĉarme malvarma, ĉu ne? Ĝi nomiĝas “malvarma luno”. Verŝajne ĝi estas plena de glaciejoj kaj neĝokampoj. Kiam la tero malvarmiĝis ĉiuj akvovaporoj en la aero kondensiĝis al akvo kaj eble falis kiel pluvo. Eble tiam pluvis abunde kaj akvo plenigis la grandegajn kavojn de la tero kaj formis la grandajn oceanojn kaj marojn. Same kiel la tero pli malvarmiĝis, ankaŭ la oceanoj pli malvarmiĝis kaj tio fariĝis favora, por ke estaĵoj ekzistu sur la tersurfaco kaj en la maro. Ni diskutos pri la komenco de la frua vivo en sekvonta letero.

4 LA UNUA ESTAĴO

Ni vidis en nia lasta letero, ke dum longa tempo la tero estis certe tro varma por ke iu estaĵo povas loĝi sur ĝi. Kiam la vivo ekis, kiuj estis la unuaj estaĵoj sur la tero? Tio estas tre interesa demando, sed same ĝi estas tre malfacile respondebla. Unue ni konsideru, kio estas la vivo. Eble vi diros, ke homoj estas la vivaj estaĵoj kaj same la bestoj. Kio pri la arboj, arbedoj, floroj kaj legomoj? Certe ankaŭ tiuj estas vivaĵoj. Ili kreskas, trinkas akvon, kaj spiras aeron, kaj mortas. La ĉefa diferenco inter arboj kaj bestoj estas, ke la arboj ne moviĝas ien. Se vi memoras mi montris al vi kelkajn plantojn en “Kew Gardens[9]” en Londono. Tiuj plantoj, orkido kaj kruĉplanto[10] efektive manĝas muŝojn. Estas kelkaj bestoj kiel spongo, kiu loĝas ĉe la fundo de la maro kaj ne translokas sin. Estas iafoje tre malfacile diri, kio estas besto, kaj kio estas planto. Kiam vi studos botanikon, la sciencon, kiu traktas pri plantoj, aŭ zoologion, la sciencon, kiu traktas pri bestoj, vi vidos tiujn strangaĵojn, kiuj estas nek plene besto nek plene planto. Oni diras al mi, ke ŝtonoj kaj rokoj havas ian vivon kaj ke ili sentas ian doloron. Tamen estas tre malfacile vidi tion. Eble vi memoras tiun sinjoron, kiu venis al Ĝenevo por renkonti nin. Lia nomo estas Sir Jagadish Bose[11]. Li montris per sia eksperimento, ke planto havas multe da vivsignoj kaj li pensas, ke eĉ la ŝtono havas iom da viveco. Do vi vidas, ke estas ne facile diri, kio estas viva kaj kio estas neviva. Sed ni nun forlasu la ŝtonojn, kaj konsideru nur plantojn kaj bestojn. Ni nun havas vastan nombron da estaĵoj. Ili estas diversspecaj, viroj kaj virinoj el kiuj iuj estas inteligentaj kaj iuj estas stultaj. Inter la bestoj vi vidas kelkajn, kiuj estas lertaj kiel elefanto, simio aŭ formiko. Vi trovas ankaŭ bestojn, kiuj estas tre stultaj. Ĉe la malsupro de tiu vico vi trovas spongojn, fiŝojn, ĵeleosimilajn bestojn kaj aliajn, kiuj estas duone bestoj kaj duone plantoj. Ni devas esplori, ĉu ĉiuj bestoj subite ekaperis unuope kaj samtempe aŭ iom post iom, unu post la alia. Kiel ni povas eltrovi tion? Ni ne havas normalajn librojn de tiu antikva tempo. Ĉu nia libro de naturo helpus nin? Ni ja posedas ĝin. Ni trovas la ostojn de bestoj en malnovaj rokoj. Tio ĉi nomiĝas foŝilioj kaj se ni trovas ilin, ni povas diri, kiam la rokoj formiĝis. Antaŭ tre tre longa tempo, la bestoj, kies ostojn ni jam trovis, estis certe vivantaj. Vi vidis tiajn fosiliojn, grandajn kaj malgrandajn, en la muzeo en Suda Kensington en Londono. Kiam besto mortas, ĝiaj karnecaj partoj forputras tre rapide dum ĝiaj ostoj restas dum longa tempo. Kaj tiuj trovitaj ostoj ion diras pri tiu tempo malproksima. Sed pensu pri besto kiel meduzo, kiu ne havas oston. Ĝi forlasas nenion post sia morto.

Bildo 3 Fosilio

Kiam ni zorge ekzamenas la rokojn kaj ĉiujn malnovajn fosiliostojn, ni povas vidi, ke diverstipaj bestoj loĝis diverstempe. Ili ĉiuj ne venis unuope el iu loko. Unue venis la simplaj bestoj kun ŝeloj, ekzemple la konkuloj. La belaj konkoj, kiujn vi kolektas ĉe la marbordo, estas la ostaj kovraĵoj de mortintaj bestoj. Poste ni trovas pli komplikajn bestojn, serpentojn kaj grandegajn bestojn, eĉ pli grandajn ol la elefantoj, kiuj estas troveblaj hodiaŭ. Plej laste ni trovas la restaĵojn de antikvaj homoj. Do ŝajnas, ke estas ia ordo en la aperado de bestoj, unue la plej simplaj bestoj aperis, post tiu tempo aperis la pli supertipaj, kiuj pli kaj pli malsimpliĝis kaj poste aperis la plej altranga besto: la homo. Kiamaniere la simpla spongo aŭ meduzo evoluis, ŝanĝiĝis, kaj plibonigis sin tiom grandmezure, estas io tre interesa por studi, kaj verŝajne iun tagon mi diros al vi ion pri ĝi. Sed nun ni komencas paroli pri la unuaj estaĵoj. Eble kiam la tero malvarmiĝis venis la unuaj estaĵoj, kiuj estis supozeble molaj ĵeleosimilaj aĵoj sen ŝeloj aŭ ostoj kaj loĝantaj en la maro. Ni ne trovas fosilion aŭ restaĵojn de ili, ĉar ili ne havis ostojn. Do ni devas iom konjekti. Eĉ hodiaŭ troviĝas multaj tiaj ĵeleosimilaj substancoj en la maro. Ili estas rondaj tamen iliaj figuroj daŭre ŝanĝiĝas ĉar ili ne havas oston aŭ konkon. Ili estas iom similaj al la subaj bildoj: Vi rimarkos la makuleton ĉe ĝia centro. Ĝi nomiĝas nukleo kaj ĝi estas kvazaŭ ĝia koro. Tiuj bestoj aŭ kiel ajn ili nomiĝas, havas kuriozan povon dividiĝi t.e.

Bildo 4 Amebo

duobligi sin. Ili unue komencas fariĝi mallarĝa ĉe iu loko kaj tiel daŭrigas ĝis rompiĝo al du ĵeleosimilaj aĵoj kaj ambaŭ fariĝas simila al la originalo. La unua estaĵo sur nia tero certe estis io tia. Kia simpla kaj humila reprezentanto de la vivo estis tio! En la tuta mondo neniu estis pli bona aŭ pli alta tiam. La realaj bestoj ne jam venis kaj homo devis atendi milionojn da jaroj. Marherboj, konkuloj kaj kraboj kaj vermoj sekvis la ĵeleosimilajn aĵojn. Tiam venis la fiŝoj. Ni scias multe pri ili ĉar ili havas malmolajn ostojn kaj ŝelojn kaj ili postlasis ilin por niaj studoj, tiom longe post ilia ekzistado. La konkoj estis forlasitaj en la koto sur la marbordo. Ili estis kovritaj per freŝaj kotoj kaj sabloj kaj do estis zorge konservitaj. La kotoj malmoliĝis kaŭze de pezo kaj premo de amaso da sablo kaj koto sur ili. Ili fariĝis tiel malmolaj, ke ili transformis sin al roko. En tiu maniero la rokoj formiĝis ĉe la fundo de la maro. La tertremo aŭ alia kaŭzo elportas la rokojn de sub la maro kaj ili fariĝas seka grundo. Tiam la seka grundo estas ellavita de la riveroj kaj pluvoj kaj ŝeloj kaŝitaj tra la epokoj elvenas. Tiel ni trovas la ŝelojn kaj fosiliojn kaj studinte ilin ni eltrovas, kia estis nia tero dum tiu fora tempo, kiam homoj eĉ ne vivis. Ni konsideros en mia sekvonta letero, ─ kiel tiuj simplaj bestoj evoluis kaj fariĝis la nunaj bestoj.

[9] Temas pri la Reĝaj Botanikaj Ĝardenoj Kew [Kju] en Londono, normale konataj kiel Kew Gardens, Ĝardenoj Kju.

[10 ] Karnovora planto, kiu aspektas kiel kruĉo. La kruĉo estas plena de glueca suko, kiu altiras insektojn nur por kapti ilin. Tiam la planto manĝas la insekton.

[11 ] Fizikisto kaj botanikisto el Barato, kiu sukcesis sendi radiosignalon en

5 LA BESTOJ APERIS

Ni jam vidis, ke la unua vivsigno sur la tero estis la simplaj etaj marbestoj kaj akvo plantoj. Ili povis vivi nur en akvo kaj se ili elakviĝis, ili sekiĝis kaj devis morti. Same kiam la nunaj meduzoj albordiĝas ili sekiĝas kaj mortas sur la marbordo. Sed dum tiu tempo abundis akvo kaj marĉejoj pli multe ol ni trovas hodiaŭ. Nun la marbestoj, kiuj havas iom pli fortikan haŭton povas resti pli longe ol la aliaj sur seka tero, ĉar ili ne baldaŭ elsekiĝas. Do, kiam la la tero sekiĝis, la molaj meduzoj kaj aliaj simplaj bestoj malplinombriĝis, ĉar ili ne povis elteni la sekan teron kaj tiuj, kiuj havis malmolajn kovraĵojn pligrandiĝis iom post iom. Tio estas tre interesa kaj rimarkinda fenomeno. Tio signifas, ke bestoj adaptiĝas al la ĉirkaŭaĵo. Vi vidis en la muzeo en Suda Kesington, kiel birdoj kaj bestoj en malvarma lando blankiĝas dum vintro, kiam abundas neĝoj. En tropikaj landoj, kie troviĝas multaj verdaj vegetaĵoj kaj arboj ili fariĝas verdaj aŭ de aliaj helaj koloraj t.e., ili adaptas sin al siaj ĉirkaŭaĵoj. Ili ŝanĝas siajn kolorojn por sin protekti kontraŭ malamikoj. Kompreneble, oni ne povas vidi ilin facile se ili havas koloron similan al la ĉirkaŭaĵo. Kreskas al ili haroj en malvarmaj landoj por protekti ilin de malvarmo. Tigro havas flavan koloron kun nigraj strioj. Tio aspektas kiel sunradioj venantaj tra arboj de ĝangalo. Tigroj estas malfacile videblaj en densa ĝangalo.

Bildo 5 Dinosaŭroj

Tiu ĉi interesa fenomeno, ke besto provas adaptiĝi al la ĉirkaŭaĵo, estas tre konsiderinda, kvankam ne ĉiuj bestoj povis sin ŝanĝi tiel. Tiuj, kiuj povis sin ŝanĝi kaj alĝustigi sin havis tre bonan ŝancon por vivi, kaj multnombriĝi. Tiu fenomeno klarigas multajn aferojn. La simplaj bestoj iom post iom evoluis al altklasaj bestoj kaj eble post milionoj da jaroj ekaperis la homo. Ni ne povas palpi la ŝanĝadon ĉirkaŭ ni, ĉar ĝi estas tro malrapida kaj nia vivo estas mallonga. Sed la naturo plulaboras por ŝanĝi sin kaj pliboniĝi. Ĝi neniam haltas aŭ ripozas. Nun vi memoras, ke la tero malvarmiĝis kaj sekiĝis iom post iom. Kiam la tero malvarmiĝis la klimato ŝanĝiĝis, ankaŭ la bestoj ŝanĝiĝis, kaj novtipaj bestoj aperis. Unue ni havis nur simplajn marbestojn kaj poste la malsimplajn marbestojn. Post kiam la sekaj teroj pligrandiĝis, alvenis la bestoj, kiuj loĝis kaj en grundo kaj en akvo, iom simile al la nunaj krokodiloj kaj ranoj. Sekve de tio venis bestoj loĝantaj tute en la grundo kaj post tio venis la birdoj, kiuj povas flugi en aero. Mi jam menciis la ranon. Estas tre interese studi ĝin. En sia vivdaŭro ĝi unue aspektis kiel akvobesto, kaj iom post iom ĝi ŝanĝiĝis al surtera besto. Rano estis unue kiel fiŝo, sed poste fariĝis surtera besto kaj spiris per pulmo. Dum tiu frua tempo, kiam la vivo komenciĝis sur la tero, abundis grandegaj arboj. La tero estis certe marĉa, kovrita per densaj ĝangaloj. Poste tiuj arboj enteriĝis plejparte pro la premo de rokoj kaj kotoj. Ĝi poste ŝanĝiĝis malrapide al karbo. Vi scias, ke ni kolektas karbon el la fundo de minejoj. La karbominejo estas fakte la tombejo de arbegoj de antikvaj tempoj. Grandaj serpentoj, lacertoj kaj krokodiloj estis inter la unuaj terbestoj. Kelkaj el ili estis cent futojn[12] longaj. Imagu la serpenton aŭ lacerton longa je cent futoj! Ĉu vi memoras pri la fosilioj de tiuj grandegaj brutoj en la muzeo de Londono? Poste venis la bestoj, tre similaj al la bestoj, kiujn ni vidas hodiaŭ. Oni nomas ilin mamuloj ĉar ili donas lakton al siaj idoj. Ankaŭ ili estis pli grandaj ol la nunaj. La mamulo, kiu similas al la homo, estas la simio aŭ precize la senvosta simio. Pro tio oni pensas, ke homo devenas de simio. Tio signifas, ke kiel ĉiuj bestoj adaptadis sin al la ĉirkaŭaĵo, ili ade plibonigis sin. Do, unue homo estis nur pli bona simio. Kompreneble, homoj ade pliboniĝis aŭ naturo ilin plibonigis kaj nun ni ne povas pensi pri nia finfarado. Homo nun taksas sin tute malsama al la aliaj bestoj. Estas tamen bone imagi, ke ni estas la kuzoj de simioj, kaj mi timetas, multaj el ni kondutas kiel simioj eĉ nun!

Bildo 6 Skeleto de Dinosaŭro

[12] Futo estas mezuro de longeco egala al proksimume triono de metro.

6 APERO DE LA HOMO

En nia lasta letero ni vidis kiel vivo en simpla formo aperis sur la tero kaj tra milionoj da jaroj iom post iom ĝi evoluis kaj fariĝis tia, kia ĝi estas nun. Ni rimarkis ankaŭ tre gravan kaj interesan regulon en la evoluo de vivo, bestoj ĉiam provas sin adapti al la ĉirkaŭaĵo. Tion provante, ili akiris multajn novajn kvalitojn kaj fariĝis altklasaj kaj malsimplaj bestoj. Ni povas rigardi tiun ŝanĝon diversmaniere. Ekzemple, bestoj estis unue senostaj, sed kiam ili ne povis elteni la tiaman klimaton, evoluigis al si la ostojn. La unua osto, kiu evoluis, estis la spino. Do ni enklasigas la bestojn al ostaj kaj senostaj. La homoj kaj bestoj, kiujn ni vidas ĉirkaŭ ni estas ostaj. Vi vidas simplajn bestojn kiel fiŝojn, kiuj demetas ovojn kaj forlasas ilin. Ili demetas milojn da ovoj, sed ne prizorgas ilin. La patrino neniam pensas pri siaj idoj. Ŝi simple forlasas la ovojn kaj neniam revenas al ili. Ĉar fiŝoj ne prizorgas la ovojn, plejparto de la ovoj mortas kaj el malmulto da ili elkoviĝas fiŝoj. Ĉu tio ne estas terura perdo? Kiam ni rigardas supren kaj ekzamenas la altklasajn bestojn, ni vidas, ke ili ne havas multe da ovoj, sed ili prizorgas ilin pli bone. Ankaŭ la kokino demetas ovojn, sed ŝi sidas sur ili kaj elkovas ilin kaj kiam la etaj kokidoj elvenas ŝi manĝigas ilin dum iom da tempo. Kiam ili elkreskas la patrino ne plu prizorgas multe. Okazis grandaj ŝanĝiĝoj ĉe la altklasaj bestoj, la mamuloj, pri kiu mi iom diris en mia lasta letero. Tiuj bestoj ne demetas ovojn, sed la patrino enmetas la ovojn en sian ventron kaj naskas plene evoluintan idon, kiel hundoj, katoj aŭ kunikloj. Poste la patrino suĉigas mamon aŭ donas lakton al sia ido. La patrino tiel vartas la idon plimulte. Eĉ tie ĉi vi vidos multe da malsparo. Post kelkaj monatoj kunikla patrino akuŝas multe da idoj, kaj multaj el ili mortas, sed pli altklasaj bestoj kiel elefanto akuŝas po unu idon kaj vartas ĝin pli bone.Do, vi vidas, ke besto plene evoluinta ne demetas ovojn, sed akuŝas fortikan idon similan al si mem, tamen eta en amplekso. Altklasaj bestoj kutime akuŝas unu idon ĉiufoje. Vi rimarkas ankaŭ tion, ke altklasaj bestoj havas ioman karecon por siaj idoj. Homo estas la plej altklasa besto kaj do vi vidas, ke patro kaj patrino amas kaj multe prizorgas siajn infanojn.Tiumaniere homo certe evoluis el subklasaj bestoj. Eble la unuaj homoj ne similis al la homoj hodiaŭaj. Ili certe estis duonsimioj kaj duonhomoj loĝantaj preskaŭ kiel simioj. Ĉu vi memoras nian akompananton, kiam ni iris por renkonti profesoron ĉe Hajdelbergo[13] en Germanujo? Li montris al ni breton en muzeo, plenan de fosilioj kaj speciale de malnovaj kranioj, kiujn li metis, post zorga enŝlosado, en skatolon. Supozeble la kranioj apartenas al la plej antikvaj homoj. Ni simple nomas ilin Hajdelbergaj homoj pro tio, ke la kranioj troviĝis enterigitaj apud Heajdelbergo. Tamen dum tiu tempo Hajdelbergo aŭ ĝenerale urboj ne ekzistis. Homoj tiam vagadis kaj konstatis severan malvarmon. Tiu ĉi tempo estis glaciepoko ĉar la plej parto de la tero estis kovrita de neĝo. La glaciejoj, kiuj nun ekzistas apud Norda Poluso venis rekte ĝis la sudo de Anglujo kaj Germanujo.Homoj tiam certe konstatis grandan malfacilaĵon vivteni sin kaj ili certe havis malbonan tempon. Ili certe provis loĝi tie, kie ne estis glaciejo. Ni estas infomitaj de sciencistoj, ke la Mediteraneo tute ne estis tiam maro, sed unu aŭ du lagoj. Ankaŭ la Ruĝa Maro ne ekzistis. Ĉiuj tiuj lokoj estis teroj. Eble la pli granda parto de Barato estis insulo kaj maro etendiĝis ĝis Panĝabo[14] kaj aliaj najbaraj lokoj. Imagu la tutan sudan Baraton kaj mezan Baraton kiel unu grandan insulon en la oceano dise de Himalajo. Vi devus tiam iri al Masurio parte per vaporŝipo.Kiam ekaperis la homoj ili estis certe ĉirkaŭataj de grandaj bestoj kaj ili vivis en timo de ilia atako. Hodiaŭ la homo estas la mastro de la mondo kaj devigas la bestojn fari, kionli volas.Li dresis iujn, kiel ĉevalojn, bovojn, elefantojn, hundojn, katojn, kaj multajn aliajn, limanĝis kelkajn kaj iujn li pafmortigis por amuzo. Sed dum tiuj fruaj tagoj, li ne estis mastro, sed mem estis la bedaŭrinda ĉasito, forfuĝanta de grandaj bestoj. Iom post iom li suprentiris sin kaj iĝis pli kaj pli potenca ĝis kiam li fariĝis la plej potenca el ĉiuj bestoj.Sed kiamaniere li faris tion? Ne per korpa forto, ĉar elefano estas multe pli forta ol li. Ili faris tion per intelekto kaj cerboforto.Ni povas esplori tiun kreskadon de homa intelekto ekde la plej frua tempo ĝis hodiaŭ. Fakte estas la intelekto, kiu apartigas homon de aliaj bestoj. Praktike, ne ekzistas diferenco inter homo sen intelekto kaj besto. Verŝajne, la unua granda eltrovo, kiun homo faris, estas la fajro. Nun ni bruligas fajron per alumeto, sed kompreneble, la alumeto estas nuntempa aĵo. Dum malnova tempo oni bruligis fajron frotante du silikojn inter si, ĝis la fajrero elvenis kaj tiu fajrero flamigis pecon de seka pajlo aŭ ion ajn sekan. Fajro iafoje ekbrulis al si mem en arbaro, eble per interfrotado de silikoj aŭ aliaj aĵoj. La besto ne estis sufiĉe inteligenta por lerni ion e tiu fenomeno, sed la homo estas inteligenta. Li observis la uzon de fajro. Tio varmigis lin en vintro, kaj fortimigis liajn malamikojn, la grandajn bestojn. Unue kiam ajn okazis fajro, viroj kaj virinoj klopodis konservi ĝin ĵetinte sekajn foliojn sur ĝin. Ili ne volis, ke ĝi estingiĝu. Iom post iom ili certe vidis, ke ili mem povas produkti fajreron kaj fajron, frotante silikoj inter ili. Tio estis granda eltrovo kaj tio donis al ili forton super aliaj bestoj. La homo estis tiam sur la bona vojo por esti la mastro de la mondo

____________________________

[13] Hajdelbergo [Heidelberg en la germana] estas pentrinda urbo apud la rivero Neckar [Nekar].Ĝi estas rigardata kiel unu el la plej belaj germanaj urboj.

[14 ] Parto de Barato kaj Pakistano. La regiono estis dividita en 1947. La orienta parto estas en Barato kaj la okcidenta parto estas en Pakistano. Plejmulto de siĥoj loĝas tie.

7 LA FRUAJ HOMOJ

Ni vidas en nia lasta letero, ke la ĉefa diferenco inter homo kaj aliaj bestoj estis la intelekto. Tiu ĉi intelekto faris lin pli lerta kaj pli forta ol la grandegaj bestoj, alimaniere ili povus lin detrui. Ju pli kreskis la homa intelekto des pli kreskis lia potenco. Komence, la homo ne havis specialan armilon por venki siajn malamikojn. Li nur povis ĵeti ŝtonojn al ili. Poste li faris ŝtonhakilojn, lancojn, kaj multajn aliajn ilojn inkluzive fajnajn ŝtonajn kudrilojn. Ni vidis multajn tiajn ŝtonajn armilojn en la muzeo en Suda Kensington kaj en muzeo en Ĝenevo. La neĝepoko, pri kiu mi iom diris en mia lasta letero, finiĝis iom post iom kaj la glaciejoj malaperis el centra Eŭropo kaj Azio. Kiam komenciĝis plivarmiĝi la homoj dismigris. En tiu tempo ne ekzistis domo aŭ iu konstruaĵo. La homo loĝis en grotoj. Ne ekzistis terkulturado t.e. laborado en kampo. La homoj manĝis fruktojn, nuksojn, kaj bestojn, kiujn ili ĉasmortigis. Ili ne havis panon aŭ rizon, ĉar ili produktis nenion sur kampo. Ili ne sciis kiel kuiri, eble ili povis nur rosti viandon sur granda fajro, kiun ili konservis. Ili ne havis kuiran ujon, vazon aŭ paton. Unu afero estas tre kurioza. Tiuj ĉi ŝovaĝaj homoj sciis kiel desegni. Tamen ili ne havis paperon aŭ krajonon aŭ penikon. Ili havis nur ŝtonajn ilojn aŭ pintan ŝtonan ilon. Per tiu ilo ili skrapis aŭ desegnis bestojn sur la muroj de la grotoj. Kelkaj el iliaj desegnaĵoj estas ja bonaj, sed ili estas preskaŭ profiloj. Vi scias, ke estas facile desegni kaj kutime la knaboj desegnas tiel. La grotoj certe estis mallumaj kaj ili uzis iaspecajn simplajn lampojn.

Bildo 7 Homa evoluo

Tiuj homoj, pri kiu mi jam skribis, nomiĝas paleolitikaj[15] homoj aŭ homoj de la malnova ŝtonepoko. La periodo nomiĝas ŝtonepoko ĉar tiam la homoj faris siajn ilojn el ŝtono. Ili ne sciis kiel uzi la metalojn. Hodiaŭ la plej parto de niaj aĵoj estas faritaj el metaloj, speciale el fero. Sed fero aŭ bronzo estis nekonataj al ili, kaj do la ŝtono, kiu estas tre malfacile prilaborebla, estis uzata. Antaŭ ol la ŝtonepoko finiĝis, la klimato de la mondo ŝanĝiĝis multe kaj plivarmiĝis. La glaciejoj retiriĝis plej malproksimen en la Arktan Maron kaj grandaj arbaroj elkreskis en centra Azio kaj en tiuj homoj apartenis al la ŝtonepoko. Sed ĝi estas posta ŝtonepoko. Ili nomiĝas neolitikaj[16] homoj aŭ Eŭropo. Ni trovas novan homaron loĝanta

Bildo 8 Kava pentraĵo

n en tiu arbaro. Tiu popolo estis pli inteligenta laŭ diversaj aspektoj ol la paleolitikaj homoj, pri kiu mi ĵus skribis. Sed ankaŭ ili faris siajn ilojn el ŝtono. Ankaŭ homoj de nova ŝtonepoko.Ekzamenante la novŝtonajn homojn ni trovas, ke ili progresis grandmezure. La inteligento de homo antaŭenigis sin tre rapide kompare kun la aliaj bestoj. Tiuj novŝtonajhomoj faris la grandan eltrovon de terkultivado. Ili komencis kultivi la teron kaj kreskigis siajn manĝaĵojn tie. Tio estis grava afero por ili. Ili nun trovas siajn manĝaĵojn pli facileanstataŭ sin okupi la tutan tagon per ĉasado de bestoj. Ili trovis pli da libertempo kaj pli da tempo por ripozi kaj pensi, kaj ju pli da libertempo ili havis des pli da progreso ili faris, por eltrovi novajn aĵojn kaj metodojn. Ili komencis fari argilajn potojn kaj helpe de tiuj potoj ili komencis kuiri siajn manĝaĵojn. La ŝtonaj ilaroj fariĝis pli bonaj kaj estis bele poluritaj. Ili sciis dresi bestojn kiel bovon, hundon, ŝafon kaj kapron. Krome ili povis teksi. Ili loĝadis en domoj aŭ en kabanoj. Tiuj kabanoj estis ofte konstruitaj en la mezo de lagoj, por ke ŝovaĝaj bestoj aŭ aliaj homoj ne povu tre facile ataki ilin tie. Tiuj popoloj nomiĝas "lagloĝantoj". Eble vi miros, ke mi scias tiom pri tiuj popoloj. Kompreneble, ili ne skribis librojn, sed jam diris al vi, ke la libroj, kie mi legis la rakonton pri tiuj homoj estas la grava libro de naturo. Estas malfacile legi ĝin. Oni bezonas multe da pacienco. Multaj homoj elspezis siajn vivojn provante legi tiun libron, kaj ili kolektis multajn fosiliojn kaj aliaj reastaĵojn de tiu malova tempo. Tiuj fosilioj estis kolektataj grandnombre en grandaj muzeoj kaj ni povas vidi tie la bonajn kaj poluritajn hakilojn, potojn, ŝtonajn sagojn, kaj kudrilojn kaj multajn aliajn aĵojn, faritajn de novŝtonaj homoj. Vi jam vidis multajn el ili, sed eble vi forgesis ilin. Se vi vidus ilin denove, vi povus kompreni bone. Oni havas tre bonan modelon de lagloĝado en la muzeo de Ĝenevo, mi memoras. Lignaj fostoj estis fiksitaj en la lago kaj ĉe la supro de ili, oni faris lignan podion. Sur la podio la ligna kabano estis konstruita, kaj la tuta podio estis kunligita al la grundo per ponteto. Tiuj novŝtonaj homoj vestis sin per feloj de bestoj aŭ iafoje per malnetaj linteksaĵoj. Lino estas planto, kiu havas bonan fibron por fari tolon. Ankaŭ nun oni faras tolon el lino. Sed en tiu tempo la tolo estis certe tre akra.

Bildo 9 Lagoloĝejo

Tiuj homoj progresadis iom post iom bone kaj komencis fari ilojn el kupro kaj bronzo. Bronzo, kiel vi scias, estas la miksaĵo de kupro kaj zinko kaj estas pli malmola ol ambaŭ metaloj. Ili uzis ankaŭ oron kaj estis sufiĉe fieraj, ke ili povis fari ornamon el ĝi.Tiu popolo certe vivis ĉirkaŭ antaŭ dekmil (10 000) jaroj. Kompreneble, ni ne scias la precizan daton kaj tempon. Ĉio ĉi estas nur diveno. Vi rimarkos, ke ĝis nun, mi paroladas pri la periodo de antaŭ milionoj da jaroj. Ni nun iom post iom alproksimiĝos al nia nuna tempo. De la novŝtona homo ĝis la homo hodiaŭa, ne estas interrompo aŭ subita ŝanĝo. Sed tamen ni diferencas de ili. La ŝanĝado venis tre malrapide laŭ la ritmo de naturo. Evoluis diversaj rasoj kaj ĉiu raso iris laŭ sia propra vojo kaj vivis sian propran vivon. Ĉar la klimato estas diversa en la diversaj partoj de la mondo, la homoj devis adaptiĝi al ĝi kaj ili ŝanĝiĝis ege. Sed ni diskutos pri tio poste.

Bildo 9 Ŝtonaj armiloj

Pluan vorton mi volas diri al vi hodiaŭ. Ĉirkaŭ la fino de la novŝtona epoko, tre granda katastrofo okazis al la homo. Mi jam diris al vi, ke en tiu tempo Mediteraneo[17] tute ne estis maro. Ekzistis tie nur kelkaj lagoj kaj en tiuj lagoj multaj homoj loĝis. Subite la tero apud Ĝibraltaro[18], inter Eŭropo kaj Afriko, estis forlavita kaj la akvo de la Atlantiko fluis en la malaltan valon de Mediteraneo. La akvo ade fluis kaj plenigis ĝin. Multaj viroj kaj virinoj loĝantaj apud aŭ sur la lagoj certe dronis. Ili ne povis eskapi ien. Tra centoj da mejloj estis nur akvo. La Atlantika oceano ade fluis ĝis kiam ĝi superverŝis la valon kaj naskiĝis Mediteraneo. Vi certe aŭdis kaj eble legis pri la Granda Inundo[19]. La Biblio[20] skribas pri ĝi kaj iuj el niaj sanskritaj libroj aludas ĝin. Verŝajne, tiu forta inundo plenigis la Mediteraneon. Ĝi estis tiel terura katastrofo, ke la malmultaj homoj, kiuj sukcesis eskapi, ne forgesis paroli al siaj gefiloj pri ĝi kaj la gefiloj memoris ĝin kaj rakontis al siaj gefiloj kaj tiel la la rakonto transdoniĝis de generacio al generacio. ___________________________________________________

[15] Ni uzos ambaŭ vortojn kun la sama signifo: 'paleolitika' kaj 'malnovŝtona'.

[16]Ni uzos ambaŭ vortojn kun l asama signifo: 'neolitika' kaj 'novŝtona'.

[17] Granda maro fermita inter Eǔropo kaj Afriko. Ĝi nun estas kunligita al la oceano Atlantiko per la ĝibraltara markolo.

[18] Ĝibraltaro estas dependa teritorio de Britujo en Suda Eŭropo, kaj flug kaj marbazo ĉe la suda fino de Hispanujo ĉe la Ĝibraltara Markolo.

[19] Multaj antikvaj libroj menciis pri tio inkluzive de la Biblio, kiu parolas pri la inundo, en kiu latuta homaro escepte de Noao kaj lia familio mortis. La scienco ankaǔ mencias pri granda inundo, okazinta antaǔ 5,33 milionoj da jaroj, kiam la akvo de Atlantiko fluis tra la nuna Ĝibraltaro kaj formiĝis Mediteraneo. La katastrofo daǔris dum du jaroj.

[20] Sankta religia libro de judoj kaj kristanoj.

8 KIEL DIVERSAJ RASOJ FORMIĜIS

Ni diskutis en nia lasta letero pri novŝtonaj homoj, kiuj loĝadis plej parte en lag loĝejoj. Ni vidis, ke ili jam progresis en diversaj kampoj. Ili eltovis terkultivadon kaj sciis kiel kuiri kaj dresi bestojn por sia uzo. Ĉio okazis antaŭ multmil jaroj, kaj ni ne multe scia pri ĝi. Sed eble la plejparto de rasoj de homo, kiujn ni trovas hodiaŭ en nia mondo, devenis el tiuj novŝtonaj homoj. Kiel vi scias, ni havas nun blankan homon, flavan homon, kaj brunan kaj nigran. Sed fakte, ne estas facile dividi la homojn en tiujn kvar grupojn. La rasoj jam intermiksiĝis kaj estas malfacile diri, al kiu grupo iu apartenas. La sciencistoj mezuras la kapon de multaj homoj kaj surbaze de tiu mezurado, ili iafoje elkalkulas la rason. Troviĝas ankaŭ aliaj rimedoj por elkalkuli tion. Kiel tiuj diversaj rasoj aperis? Se ili devenas el sama popolo, kial ili nun tiel diferencas inter si? Vi scias, ke germano estas tre malsama ol nigrulo. Unu estas blanka kaj alia estas nigra. La haroj de germanoj estas helaj kaj longaj dum nigrulo havas nigran, mallongan kaj buklan haron. Ĉino estas ja alia ol tiuj ambaŭ. Estas malfacile diri, kiam tiuj diversecoj ekaperis, tamen mi scias kelkajn kaŭzojn de tiu diverseco. Ni jam diskutis kiel la bestoj iom post iom ŝanĝiĝis kiam ili adaptadis sin al la ĉirkaŭaĵo. Eblas, ke germano kaj nigrulo devenis el diverstipaj homoj, tamen ili certe havis ian saman prapatron. Do la diferenco certe venis laŭ la proceso de adaptiĝo al la ĉirkaŭaĵo aŭ povas esti, ke iuj homoj kiel iuj bestoj povas sin adapti pli facile ol aliaj. Do, homo loĝanta en tre malvarma kaj neĝa loko de la plej norda nordo, povis sin evoluigi tiel, ke ili havis potencon por elteni malvarmon. La eskimo, eĉ nun loĝas en neĝkampo de la nordo kaj povas elteni malvarmegon. Eble ili mortos, se oni venigus ilin en varman landon kiel la nia. Ĉar ili estas apartigataj de la cetera mondo, kaj devas vivi tre rigoran vivon, ili ne povis lerni tiom, kiom la homoj de aliaj partoj de la mondo lernis. La homoj de Afriko aŭ loĝantaj apud ekvatoro, kie regas akra varmo, alkutimiĝas al tio kaj la granda varmigo de la suno faras ilian haŭton malhela. Vi scias, ke se vi restadas multe da tempo sub la suno ĉe marbordo aŭ similaj lokoj, vi iom nigriĝos aŭ estos pli bruna aŭ pli malhela ol vi estas kutime. Se kelkaj semajnoj da sunbaniĝo faras vin pli malhela, kiom malheliĝos la homoj, kiuj ĉiam devas resti sub la suno? Se por centoj da jaroj homoj loĝis en tre varmaj landoj, gefiloj, patroj kun siaj gefiloj, kaj gefiloj de iliaj gefiloj, kaj tiel plu, ili certe fariĝis pli kaj pli malhelaj, ĝis ili fariĝis preskaŭ nigraj. Vi vidis baratan terkultiviston laborantan en kampo sub la tagmeza suno. Li estas tro malriĉa por havi sufiĉan veston. Li havas nur malmulton por surmeti. Lia tuta korpo estas malkaŝita al la suno kaj vivas tiel la tutan vivon. La situacio devigas lin esti malhela.Do ni vidas, ke la haŭta koloro de homoj estas la rezulto de la klimato, en kiu ili loĝas. Tio ne havas ian rilaton kun la kapableco, boneco aŭ beleco de homo. Blankulo, se li daŭre loĝus en varma lando, malheliĝus, kondiĉe ke li ne ŝirmus sin de suno kaj varmo, loĝante sub tegmento kaj ventumilo. Vi scias, ke ni estas kaŝmiranoj kaj antaŭ pli ol 200 jaroj, niaj prapatroj loĝis en Kaŝmiro[21]. En Kaŝmiro ĉiuj inkluzive terkultivistojn kaj laboristojn estas blankaj. La kaŭzo estas, ke la klimato de Kaŝmiro estas malvarma.Sed tiu ĉi kaŝmirano, kiam venas ĉe alian parton de Barato, kiu estas pli varma, fariĝas pli malhela post kelkaj generacioj. Multaj el niaj amikoj de Kaŝmiro estas blankaj, kaj aliaj estas malhelaj. Ju pli longe kaŝmira familio loĝas en la varma parto de Barato des pli eblas ĝia malheliĝo. Do, klimato estas ĉefa kaŭzo de haŭta koloro. Tamen povas okazi, ke eĉ personoj loĝantaj en varma lando, ne laboras sub la suno, estante sufiĉe riĉaj por loĝi en domego kaj ili prizorgas sian koloron, do, ili ne fariĝos brunaj. La riĉaj familianoj, vivantaj tiel dum generacioj, povus plejparte eviti la efikon de klimato. Tamen ne labori kaj vivi el la laboro de aliaj ne estas io fierinda. En Barato vi trovas, ke en la nordo, en Kaŝmiro kaj Panĝabo la popolo estas kutime helbruna. Sed kiam vi iras suden la popolo estas pli malhela. En Madraso (Ĉenajo)[22] kaj Srilanko, kiel vi vidis, la popolo estas sufiĉe malhela. Kompreneble vi povas diri, ke tio estas pro la klimato, ĉar ju pli suden vi iras des pli vi alproksimiĝas al la ekvatoro kaj des pli sperteblas varmeco. Tio estas certe vero kaj la ĉefa kaŭzo de diferenco de koloro inter homoj, loĝantaj en diversaj partoj de Barato. Ni vidos tamen poste, ke la diferenco de koloro estas pro la originaj diferencoj de la rasoj, kiuj venis al Barato. Dum la pasintaj epokoj multaj rasoj venis al Barato kaj kvankam ili longe strebis sin apartigi, ili ne povis ne miksiĝi kun aliaj. Nun estas tre malfacile diri, kiu preciza baratano apartenas al kiu raso.

_________________________________________

[21] Plej norda provinco de Barato ĉe Himalajo. Parto de tiu provinco apartenas al Pakistano.

[22] La plej suda provinco de Barato. Nuntempe oni nomas ĝin Ĉenajo.

9 LA RASOJ KAJ LINGVOJ DE LA HOMARO

Nek ni povas diri en kiu mondparto la homo ekaperis, nek ni scias, kie ekaperis la unua homloĝejo. Verŝajne la homo aperis en diversaj partoj de la mondo pli malpli dum la sama tempo. Tamen povas esti, ke kiam la grandiozaj glaciejoj de la neĝepoko degelis, kaj forsoviĝis norden, tiam la homoj certe loĝadis en pli varmaj regionoj. Kiam la neĝo foriris, aperis vastaj stepoj, kiuj estis iom similaj al la tundro, kiun ni trovas nun en Siberio. Tie certe troviĝis herbokampo kaj homoj certe vagadis en ĝi, kiam ili bezonis herbon por sia brutaro. Tiu popolo, kiu ne havas difinitan lokon por loĝi kaj estas ĉiam vagantaj, havas la nomon “nomadoj”, tio estas vagantoj. Eĉ nun ni vidas nomadojn en multaj landoj, inkluzive la ciganojn de Barato. La homoj certe ekloĝadis apud la grandaj riveroj, ĉar la grundo ĉirkaŭ la riveroj estas tre riĉa kaj bona por terkultivado. Troviĝis multe da akvo kaj estis facile produkti grenon en tiuj terenoj. Do, ni supozas, ke en Barato homoj ekloĝadis apud la grandaj riveroj Induso[23] kaj Gango[24]; en Mezopotamio apud la riveroj Tigriso kaj Eŭfrato, kaj en Egiptujo apud la rivero Nilo kaj simile en Ĉinujo.

Bildo 10 Homaj rasoj

En Barato, la plej frua raso, pri kiu ni scias iom, estas la dravida raso. Poste, kiel ni vidos, venis la arjoj, kaj la mongoloj el la oriento. Eĉ nun la plejparto de la popolo loĝanta en Suda Barato estas la prafiloj de la dravidoj[25]. Ili estas pli malhelaj ol la nordaj popoloj, pro tio ke dravidoj loĝadas plej longe en Barato. La dravidoj estis tre progresintaj kaj havis sian propran lingvon kaj komercis kun aliaj homoj. Sed ni antaŭeniĝas tro rapide. En tiu antikvaj tagoj nova raso evoluis en centra kaj okcidenta Azio kaj orienta Eŭropo. Ilia nomo estas "arjoj". Ĉar la sanskrita lingvo estas unu el la lingvoj de la arjoj, tiu sama vorto “arja” signifas ĝentila homo aŭ altdevena homo. Ili sin taksis tre nobelaj kaj altdevenaj! Ili estis evidente tiel fieraj kiel la nunaj popoloj. Vi scias, ke angloj ja taksas sin unuarangaj en la mondo kaj francoj estas same certaj, ke ili estas la plej bonaj homoj, tiel ankaŭ la germanoj kaj usonanoj kaj aliaj homoj. Tiuj arjoj vagadis tra norda Azio kaj Eŭropo sur la vastaj herbokampoj. Sed kiam ilia nombro kreskis kaj la klimato iĝis tre seka kaj la lando senherba, mankis sufiĉe da manĝaĵo por ĉies nutrado. Do ili devis iri al alia parto de la mondo, por serĉi manĝaĵon. Ili dismigris tra Eŭropo kaj venis en Baraton kaj Persujon kaj Mezopotamion .

Bildo 11 Frua migrado de homaro

Tial ni vidas, ke preskaŭ ĉiuj homoj de Eŭropo , norda Barato, Persujo kaj Mezopotamio, kvankam nun ili diferencas, multaj el ili devenis de la samaj prapatroj, la arjoj. Kompreneble tio okazis antaŭ tre longa tempo kaj depost tiam okazis multaj aferoj, kaj la rasoj intermiksiĝis. Do la arjoj estas granda praraso de la popoloj de la nuna mondo. La alia granda raso estas mongoloj. Ili disvastiĝis tra okcidenta Azio, Ĉinujo, Japanujo, Tibeto, Siamo (Tajlando), kaj Birmo. Iafoje oni nomas ilin flava raso kaj vi vidas, ke ili havas kutime altajn zigomojn kaj mallarĝajn okulojn. La popoloj de Afriko kaj aliaj lokoj estas nigruloj. Ili estas nek arjoj nek mongoloj kaj havas tre nigran haŭton. La popoloj de Arabujo kaj Palestino, la araboj kaj hebreoj, apartenas al alia raso. Ĉiuj rasoj tra milionoj da jaroj dividis sin al multaj etaj rasoj kaj iom miksiĝis, sed ni ne ĝenu nin pri tio. Grava kaj interesa rimedo por distingi diversajn rasojn estas studi iliajn lingvojn. Ĉiu raso originale havis sian propran lingvon, sed siatempe multaj lingvoj evoluis el tiuj lingvoj. Sed ĉiuj lingvoj estas la idoj de unu gepatra lingvo kaj apartenas al la sama familio. Ni facile povas identigi komunajn vortojn en ĝi kaj vidi rilaton inter la diversaj lingvoj. Kiam la arjoj disvastiĝis tra Azio kaj Eŭropo ili ne plu povis daŭrigi la komunikadon inter si. En tiu tempo ne ekzistis fervojo aŭ telegrafo aŭ poŝto aŭ eĉ skribita libro. Do ĉiu grupo de arjoj komencis paroli la saman lingvon, tamen laŭ sia propra maniero kaj post

iom da tempo, tio fariĝis tute aparta de la gepatra lingvo aŭ de la lingvo de la kuzoj, loĝantaj en aliaj landoj.Pro tio ni nun vidas tiom da lingvoj en la mondo. Pristudante tiujn lingvojn ni tamen vidas, ke kvankam la lingvoj estas nun pluraj, la originalaj lingvoj estas nur malmultaj. Ekzemple, kie ajn la arjoj iris, la lingvo apartenis al la arja familio. La sanskrita, la latina,greka, angla, franca, germana, itala kaj aliaj lingvoj estas kuzoj kaj apartenas al la arja familio. Multaj el niaj barataj lingvoj kiel la hinda, urdua, bengala, marata kaj guĝarata estas filoj de la sanskrita kaj do, ili apartenas al la arja familio. Alia granda lingva familio estas la ĉina lingva familio. Ĝi enhavas la ĉinan, birman, tibetan kaj siaman lingvojn. La tria grupo estas la ŝemida lingvaro, kiu inkluzivas la araban kaj la hebrean. Kelkaj lingvoj kiel la turka kaj la japana ne estas en iu el tiuj tri grupoj. Kelkaj lingvoj de Suda Barato kiel la tamila, telegua, malaja kaj kanada same ne apartenas al tiuj grupoj. Tiuj kvar lingvoj apartenas al dravida familio kaj estas tre malnovaj.

_____________________________________

[23] Landparto ĉirkaǔ la rivero Sindu [Sindhu], kie disfloris antikva civilizo, tio estas Indus–Vala Civilizo.

[24] Longa rivero devenanta de la glaciejo Gongotri kaj fluanta ĝis la bengala golfo, rigardatakiel tre sankta al la hinduoj

[25] Dravidoj estas civilizita praloĝantaro de suda Barato.

10 INTERRILATOJ DE LINGVOJ

Ni jam vidis kiamaniere la arjoj disvastiĝis en multajn landojn. Ili kunportis siajn lingvojn, kie ajn ili iris kaj en kiu ajn stato ĝi estis. Sed diversaj klimatoj kaj diversaj kondiĉoj faris multajn diferencojn inter la lingvoj de diversaj grupoj de la arjoj. Ĉiu grupo ŝanĝadis sian lingvon diversmaniere laŭ sia nova kutimo. Ili ne povis renkonti aliajn grupojn loĝantajn en aliaj landoj, ĉar en tiu tempo vojaĝado estis tre malfacila. Ĉiu grupo estis malkunligita de aliaj. Se la popolo de alia lando lernis ion novan, ili ne povis informi pri tio al la popoloj de aliaj landoj. Do la ŝanĝo alvenis kaj post kelkaj generacioj la arjaj familioj malsimilis multe. Verŝajne, ili eĉ forgesis, ke ili apartenas al unu granda familio. El ilia ununura lingvo fariĝis diversaj, kiuj ŝajne malsimilis grandmezure unu de la alia. Kvankam iliaj lingvoj ŝajnas malsimilaj, tamen ili havas multajn komunajn vortojn kaj similecojn. Eĉ nun, post milionoj da jaroj ni trovas tiujn komunajn vortojn, en diversaj lingvoj kaj do ni povas diri, ke iam tiuj lingvoj estis samaj. Ni ekzanenu du tre ordinarajn kaj hejmajn vortojn kiel “patro”, kaj “patrino” (father kaj mother angle) En la hinda lingvo kaj en la sanskrita la vortoj, kiel vi scias, estas pitri kaj matri. Tio estas pater kaj mater latine; pater kaj meter greke; vater kaj mutter, elparolu fator / mutor germane; père kaj mère france, kaj tiel same en multaj lingvoj. Ĉu ili ne aspektas simile? Ili havas parencan similecon kiel kuzoj. Tamen multaj vortoj de iu lingvo povas esti prunteprenitaj de aliaj lingvoj. La hinda lingvo prunteprenis multajn vortojn el la angla kaj same la angla lingvo prunteprenis multon el la hinda lingvo. Sed father kaj mother ne povas esti prunteprenitaj. Ili ne estas novaj vortoj. Ĵus kiam homoj komencis paroli inter si, certe estis la vortoj kiel patro kaj patrino. Do ni povas diri, ke la vortoj ne estas prunteprenitaj. Ili certe devenis el la sama prapatro, aŭ sama familio. Do el tio, ni vidas, ke homoj nun loĝantaj plej malproksime en diversaj landoj, kaj uzantaj malsimilajn lingvojn, certe iam apartenis al sama granda familio. Vi vidas kiel interesa estas la studado de lingvoj kaj kiom multe ĝi instruas al ni. Se vi scius tri aŭ kvar lingvojn, ne estus malfacile lerni pli da lingvoj. Vi vidos ankaŭ tion, ke plejparto el ni loĝantaj en diversaj landoj for unu de la alia, apartenis al la sama popolo antaŭ longa tempo. Ekde tiam ni ŝanĝiĝis multe kaj multaj el ni jam forgesis pri nia malnova rilato. En ĉiu lando la popolo imagas, ke ili estas la plej bonaj kaj inteligentaj kaj aliaj ne estas tiel bonaj kiel ili. La angloj pensas, ke ili kaj ilia lando estas la plej bonaj; la francoj estas tre fieraj pri Francujo kaj ĉio, kio estas franca; la germanoj kaj italoj pensas pri nenia malbono koncerne sian landon kaj multaj baratanoj imagas, ke Barato estas plej nobla en la mondo pri multaj aferoj. Tio estas tute malmodesta, se ĉiu taksas sian landon la plej bona. Sed vere ne troviĝas homo, kiu ne havas ion bonan kaj ion malbonan en si. Simile ne estas lando, kiu ne estas parte bona kaj parte malbona. Ni devas akcepti la bonon kie ajn ni trovas ĝin kaj devas forlasi la malbonon kie ajn ĝi ekzistas. Nin tamen pleje koncernas nia propra lando. Malfeliĉe nia lando estas en malbona stato hodiaŭ kaj plejparto de nia popolo estas tre malriĉa kaj mizera. Ili ne havas plezuron en la vivo. Ni devas trovi rimedon por ke ili fariĝu pli feliĉaj. Ni devas trovi, kio estas la bona parto en nia vojo kaj kutimo kaj ni devas konservi ĝin kaj ni devas forĵeti tion, kio estas malbona. Se ni trovus ion bonan en alia lando, ni devas akcepti ĝin. iel baratano, ni devas loĝi en Barato kaj labori por Barato. Ni devas ne forgesi, ke ni apartenas al granda mondfamilio kaj la popoloj loĝantaj en aliaj partoj de la mondo, malgraŭ ĉio, estas niaj kuzoj. Estus bonege se la popoloj de la tuta mondo estus feliĉaj kaj kontentaj. Do ni devas klopodi fari la tutan mondon feliĉa loko por vivi.

11 KIO ESTAS CIVILIZO ?

Mi rakontos al vi pri la frua civilizo. Sed antaŭ ol fari tion, mi certe provos formi en vi ian ideon pri la signifo de civilizo. La vortaro diros al vi, ke “civilizi” signifas plibonigi, rafini kaj anstataŭigi ŝovaĝajan kutimojn per bonaj kutimoj kaj speciale ĝi aludas al la socio aŭal la aro de homoj. Vivi inter ŝovaĝaj kondiĉoj por homoj, kiam ili estis iom pli bonaj ol bestoj, nomiĝas barbareco. Civilizo estas inverso de ĝi. Ju pli fore ni estas de tiu barbareco des pli civilizitaj ni estas.Sed kiel ni komprenus, ĉu iu homo aŭ socio estas barbara aŭ civilizita? Multaj homoj de Eŭropo pensas, ke ili estas tre civilizitaj, kaj azianoj estas tre barbaraj. Ĉu tio estas pro tio, ke la eŭropanoj surmetas multe pli da vestoj ol la azianoj aŭ afrikanoj? Sed la vestado dependas de la klimato. Homoj de malvarma klimato surmetas multe pli da vestoj ol tiuj de varma klimato. La homo kun pafilo estas pli forta ol senarmila homo, ĉu pro tio li estas tre civilizita? La homo, kiu estas malforta ne aŭdacas diri, ke li estas pli civilizita pro la timo, ke li povas esti mortpafita. Vi scias, ke antaŭ kelkaj jaroj okazis granda milito[26]. Plimulto de la landoj partoprenis en ĝi kaj ĉiu el ili klopodis mortigi la homojn de alia flanko kiel eble plej multe. La angloj strebis mortigi germanojn, kaj germanoj anglojn. Milionoj da homoj estis murditaj, multaj milionoj kripligitaj por ĉiam: iuj ne havas okulojn, kaj fariĝis blindaj, kaj aliuloj ne havas brakojn aŭ krurojn. Vi certe vidis multajn tiajn mutilés de la guerre, la militvunditajn homojn, en la subtera fervojo de Parizo, por kiuj estas tie rezervitaj sidlokoj. Ĉu vi pensas, ke tiu ĉi ago de homo, mortigi unu la alian estas tre civilizita kaj prudenta? Se du homoj interbatalas en la strato la policano apartigas ilin, kaj ĉiuj spektantoj pensas, kiel stultaj ili estas! Sed kiom stultaj kaj malprudentaj estas la grandaj nacioj, kiuj batalas inter si kaj mortigas milojn kaj milionojn da homoj? Tio similas al batalo de du ŝovaĝuloj en ĝangalo. Se la ŝovĝuloj nomiĝas barbaroj kiom pli barbaraj estas la nacioj, kiuj kondutas same? Se vi taksas la demandon tiel, vi trovas, ke la landoj, kiuj, militis kaj mortigis en granda milito, Anglujo, Germanujo, Francujo, Italujo, kaj multaj aliaj landoj tute ne estas civilizitaj. Malgraŭ tio, vi scias, troviĝas multaj bonaj aĵoj kaj bonaj popoloj en tiuj landoj.Vi diros, ke ne estas facile kompreni, kio estas la signifo de civilizo kaj vi estosprava. Tio estas tre malfacila demando. Belaj konstruaĵoj, bonaj pentraĵoj, libroj kaj ĉio, kio estas bela, estas certe la signo de civilizo. Sed super ĉio, estas la bonegaj homoj, kiuj estas sindonemaj kaj kunlaboras kun la aliaj homoj por la bono de ĉiuj. Labori kune kaj kunlabori por komuna bono estas plej bona. _______________________________________

[26] Temas pri la unua mondmilito en Eŭropo, 1913 - 1918.

12 LA FORMIĜO DE TRIBOJ

Mi jam skribis en miaj antaŭaj leteroj pri tio, ke homoj similis al bestoj, kiam liekaperis sur la tero. Iom post iom, dum miloj da jaroj ili evoluis kaj plibonigis sin. Unue ili certe ĉasadis sole, kiel la nunaj ŝovaĝaj bestoj. Tiam ili rimarkis, ke estas prudente kaj sekure ĉasi multope kun aliaj homoj. Se multaj homoj restas kune, ili fariĝas pli fortaj kaj povas sin defendi bone kontraŭ bestoj kaj eble kontraŭ aliaj homoj. Eĉ bestoj unuiĝis tiel,verŝajne pro sia sekureco. Ŝafoj, kaproj, cervoj, kaj eĉ elefantoj promenas grege. Kiam la grego dormas, kelkaj el ili restas vekaj kaj gardas la aliajn. Vi certe legis ankaŭ la rakonton pri la grego de lupoj. En Rusujo lupoj promenas grege dum vintro kaj kiam ilimalsatas, kio estas ofta en vintro, ili atakas homojn. Unusola lupo apenaŭ atakas homon, sed grego da ili sentas sin sufiĉe forta por ataki eĉ aron da homoj kaj homoj devas forfuĝi por savi sian vivon kaj ofte okazas kurkonkurso inter lupoj kaj homoj sur sledoj sur la neĝo. Do la unua progreso de civilizo, kiun la homo faris, estas labori grupe, aŭ kiel oni nomas tion, formi tribojn. Ili komencis labori kune. Tio, kiel ni nomas ĝin, estas kunlaboro. Ĉiu homo unue devis pensi pri la tribo kaj poste pri si mem. Se la tribo estis en danĝero, ĉiu membro devis batali por ĝi aŭ defendi ĝin, kaj se iu tribano ne laboris porla tribo, li estis forpelita.

Bildo 14 Batalo de triboj

Nun se homoj laboras kune, ili devas agi laŭorde. Se ĉiu homo laborus laŭ sia plaĉo multaj el la triboj ne ekzistus. Do iu el ili devis esti gvidanto. Eĉ la grego de bestoj havas gvidanton. La tribanoj elektis inter si, la plej fortan homon kiel sian gvidanton. La plej forta homo estis elektata ĉar oni tiam devis batali multfoje. Se la tribanoj batalis inter si la tribo baldaŭ disrompiĝus. Do, la gvidanto estis tre atentema, ke ne okazu batalo inter tribanoj. Tamen tribo batalis kontraŭ alia tribo. Tio estis pliboniĝo de la malnova metodo, kiam oni batalis kontraŭ aliaj por si mem. La unuaj triboj certe estis la grandaj familioj. Ĉiuj membroj de la tribo estis parencoj. Se la familioj kreskis sufiĉe, la tribo fariĝis sufiĉe granda. Estis certe tre penege por la homo vivi en tiu frua epoko, speciale antaŭ la momento, kiam la triboj formiĝis. Li havis nek domon nek vestaĵon eble krom la feloj kaj li estis ĉiam batalanta. Por sia ĉiutaga manĝaĵo li devis ĉasi kaj mortigi bestojn aŭ kolekti nuksojn aŭ fruktojn. Li certe sentis, ke li havas malamikojn ĉie. Eĉ la naturo ŝajnis al li malamika, kiu sendas hajlon, neĝon kaj tertremon. Bedaŭrinda sklaveto li estis, ŝtelpaŝante sur la tero, timigite de ĉio, komprenante nenion. Se hajlis, li pensis, ke iu Dio super la nubo volas frapi ilin. Tiel timinte, li volis fari ion por plaĉi al la persono super la nubo, kiu sendas hajlon, pluvon, kaj neĝon. Sed kiel li plaĉus al tiu persono? Li ne estis tre inteligenta kaj nenio estis klara al li. Li certe pensis, ke la dio super la nubo estas kiel li mem kaj ŝatas manĝaĵon. Do li prenadis iom da viando aŭ mortigis beston, por donaci al li. Li metadis ĝin en iun lokon por ke dio manĝu ĝin! Li imagis, ke li povus haltigi la pluvadon aŭ hajladon tiamaniere. Tio ŝajnas al ni tre stulta ĉar ni scias nun kial neĝas, hajlas aŭ pluvas. La mortigado de besto neniel rilatas al ĝi. Sed samkiel ili, eĉ hodiaŭ troviĝas multaj homoj, sufiĉe stultaj, por fari la samon.

13 KIEL EKESTIS RELIGIO KAJ DIVIDO DE LABORO

Mi en mia lasta letero rakontis al vi kiel la fruaj homoj estis timigataj de ĉio kaj kiel ili imagis, ke ĉia missorto estas kaŭzata de koleraj kaj ĵaluzaj dioj. Ili vidis tiujn imageblajn diojn ĉie, en la ĝangalo, en la monto, en la rivero kaj en la nuboj. Laŭ ilia ideo dio ne estis iu afabla aŭ bona, sed tre kolera persono, kiu estas ĉiam perdanta sian sinregon. Ili timis lian koleron, pro tio ili ĉiam provis subaĉeti lin donante ion, plej ofte manĝaĵon. Se iam okazis katastrofo, inundo, malsano, kiu mortigis multe da homoj, ili tre timis kaj pensis, ke la dioj fariĝis tre koleraj. Por plaĉi al dioj ili oferis ja virojn kaj virinojn kaj mortigis eĉ siajn proprajn infanojn. Tio ŝajnas terura, sed timema homo povas fari ĉion. Tio estis certe la komenco de religio. Do, religio ekaperis el timo kaj se ion ajn oni faras pro timo, tio estas malbona. Religio, kiel vi scias, donas al ni multajn bonajn aferojn. Kiam vi plenkreskos, vi legos pri la religioj de la mondo kaj pri la bono kaj malbono. Kiujn oni faris en la nomo de religio. Estas interese noti ĉi tie, kiel la ideo pri religio ekestis. Poste ni vidos, kiel ĝi krekis. Tamen, kiom ajn granda ĝi iĝis, ni vidas eĉ hodiaŭ, ke popoloj interbatalas kaj frakasas la kapon de aliaj je la nomo de religio. Kaj por multaj homoj tio estas ankoraŭ timiga afero. Ili elspezas sian tempon povante plaĉi al iu imagita homo kaj donante oferon en temploj, oferante eĉ bestojn. Do frua homo havis penigan vivon. Li devis kolekti nutraĵojn preskaŭ ĉiutage, alikaze li devis morti pro malsato. Neniu homo senlabora povis vivi tiam. Estis neeble akiri multe da nutraĵoj kaj resti senlabora dum longa tempo. La vivo iĝis iom pli facila post formiĝo de triboj. Ĉiuj tribanoj laborantaj kune havis pli da nutraĵoj ol kiam ili laboris solaj. Vi scias, ke labori kune aŭ kunlaborado helpas nin fari multon, kion oni ne povas fari sola. Unu aŭ du homoj eble ne povis porti pezan ŝarĝon, sed multaj homoj, helpante unuj la aliajn, faras tion facile. Alia granda avantaĝo, pri kiu mi jam parolis al vi, estas terkultivado. Estas interese scii, ke la komenco de terkultivado troviĝis inter formikoj. Kompreneble, mi ne volas diri, ke formikoj semas,

Bildo 16 teksado Bildo 15 La frua terkultivado

Plugas, falĉas kaj rikoltas, sed kion la formikoj faras estas jene: Se ili trovas arbeton, kies semojn ili manĝas, ili zorgeme elprenas la semojn de la arbeto[27]. Tiel la arbeto havas tre grandan ŝancon vivi. Verŝajne homoj iam faris samon, kion la formikoj faris. Ili tiam ne komprenis, kio estas terkultivado. Certe pasis longaj epokoj por kompreni ĝin kaj ekfari semadon. Estis pli facile akiri nutraĵon post la komenco de la terkultivado. Homoj ne devis ĉiam ĉasi por akiri nutraĵon. Do ili havis malpli penan vivon ol la vivo antaŭa. Ankaŭ alia interesa ŝanĝo okazis tiam. Antaŭ la komenco de terkultivado ĉiu homo estis ĉasisto. Tio estis la nura laboro de homoj. La virinoj verŝajne prizorgis infanojn kaj kolektis fruktojn. Sed kiam venis terkultivado, alvenis diversspecaj laboroj. Estis laboroj en la kampo kaj krome la ĉasado kaj plue la prizorgado de dombestoj. Eble la virinoj prizorgis la brutojn kaj melkis la bovinojn. Iuj homoj faris iajn ajn laborojn. Hodiaŭ vi vidas, ke ĉiu homo faras iun difinitan laboron. Iu homo estas kuracisto aŭ inĝeniero konstruanta ponton kaj straton, iuj estas aŭ ĉarpentistoj aŭ forĝistoj aŭ masonistoj, kiuj konstruas domon, aŭ ŝufaristoj aŭ tajloroj kaj tiel plu. Ĉiu homo havas sian specialan profesion kaj tute ne scias ion pri alia profesio. Tio nomiĝas divido de laboro. Se homo scias unu aferon bone, li faros ĝin pli bone ol tiu, kiu povas fari multajn aferojn. La divido de laboro estas tre praktika en la nuna mondo. Ni vidas la malrapidan ekon de la divido de laboro inter la malnovaj triboj dum la komenco de terkultivado.

___________________________________________________________

[27] Eble la aǔtoro volas diri, ke disvastigado de semoj estas bonefika por la kreskado de la arboj.

14 ŜANĜO KAŬZITA DE TERKULTIVADO

En mia lasta letero mi iom diris pri la disdivido de laboro. Dum la komenco, kiam homo vivis el ĉasado, ekzistis nur malmulta divido de laboro. Ĉiuj homoj ĉasis kaj tre malfacile povis akiri sufiĉan manĝaĵon por vivi. Certe la divido de laboro komenciĝis inter viroj kaj virinoj: viroj ĉasis kaj virinoj prizorgis infanojn kaj dombestojn, restante hejme. Kiam la popolo lernis terkultivadon, multaj novaj aferoj evoluis. Unue okazis pli ampleksa divido de laboro. Kelkaj homoj ĉasis, aliaj prizorgis kampojn kaj plugis. Kaj plue laŭ la paso de tempo homoj lernis novajn laborojn kaj specialiĝis pri tio. Alia interesa rezulto de plugado estis, ke homoj komencis vivi en vilaĝo kaj urbo. Antaŭ ol la terkultivado venis, homoj ĉirkaŭvagadis kaj ĉasadis. Ili ne bezonis loĝi en sama loko. Ili povis ĉasi, kie ajn ili iris, kaj ofte ili devis vagi de loko al loko por siaj bovoj kaj ŝafoj kaj aliaj bestoj, kiujn ili posedis. La bestoj bezonis paŝtejon, kie ili povis paŝtiĝi. Post paŝtado dum iom da tempo en iu loko, la paŝtejo ne plu havis sufiĉan herbon por la brutaro kaj do la tuta tribo devis moviĝi al alia loko Kiam la terkultivado venis, la popolo devis loĝi apud sia kampo. Ili ne povis forlasi la kampon, kiun ili plugis kaj prisemis. Do ili laboris en sama kampo de rikolto al alia rikolto kaj vilaĝoj kaj urboj evoluis. Terkultivado kaŭzis alian grandan ŝanĝon; la vivo fariĝis pli facila. Estis pli simple kreskigi nutraĵojn sur la kampo per terkultivado ol ĉasadi la tutan tagon. La kampo donis pli da mangaĵoj ol ili povis tuj formanĝi. Tion ili zorgeme konservis. Nun ni notu interesan evoluon. Kiam homo estis plentempa kaj simpla ĉasisto, li ne povis konservi ion ajn aŭ apenaŭ povis konservi iometon. Ili devis vivteni sin pere de sia ĉiutaga akirado. Ili ne havis bankon aŭ skatolon, kien ili povis meti sian monon aŭ aliajn aĵojn. Ili devis ĉiutage perlabori sian manĝaĵon pere de ĉasado. Kun la alveno de terkultivado, ili akiris samtempe pli da grenoj ol ili povis konsumi. Ili amasigis ŝparaĵon aŭ restintan manĝaĵon. Jen ni trovas la komenciĝon de plia manĝaĵo. Homoj gajnis tiun plian manĝaĵon per tio, ke ili laboris pli multe ol estis bezonate por gajni apenaŭ sufiĉan manĝaĵon.

Bildo 17 Bildo de fajrofarado

Vi scias, ke ni nun havas bankon kaj homoj deponas monon kaj deprenas ĝin per ĉeko. De kie la mono alvenas? Se vi pensas pri ĝi, vi vidos, ke tiu mono estas nur la plia mono, kiun la homoj ne ŝatas elspezi samtempe, kaj ĝin deponas en bankoj. La nunaj riĉaj homoj estas tiuj, kiuj havas amason da plia mono kaj malriĉuloj havas ja nenion Poste vi vidos kiamaniere tiu plia mono venas. Ne tiel, ke iu laboras pli multe ol aliaj por tio. Nuntempe tiu, kiu tute ne laboras ganjas plion ol aliaj kaj ofte homo laboranta pene, ricevas neniun parton! Tio ŝajnas tre stulta aranĝo. Multaj homoj pensas, ke pro tiu stulta aranĝo ekzistas tiom da malriĉuloj en la mondo. Tio estas iom malfacile komprenebla por vi nun, mi pensas. Se vi tiel sentas, ne ĝenu vin pri tio. Baldaŭ vi komprenos ĝin sufiĉe bone. Nun ni volas, ke vi nur notu, ke rezulte de terkultivado la homo produktis pli ol li povus konsumi. Tion li amasigis. Tiam ne estis banko aŭ monsistemo. Homo, kiu posedis multajn bovojn aŭ ŝafojn aŭ kamelojn, nomiĝis riĉa.

15 LA PATRIARĤO: KIEL KOMENCIĜIS LA SISTEMO

Mi timas, ke miaj leteroj fariĝas iomete malsimplaj! Sed la vivo, ni vidas ĉirkaŭ ni, estas tre malsimpla. Dum la malnovaj tempoj ĝi estis tre simpla, sed nun ni konsideras la tempon, kiam malsimpliĝo ekis. Se ni sekvas nian enketon malrapide kaj provas kompreni la ŝanĝojn de la vivo kaj de la socio laŭ ilia evoluo, ni komprenos hodiaŭ multajn aferojn facile. Kaj se ni ne tiel klopodas, ni neniam povos kompreni ĉiujn aferojn, okazantajn ĉirkaŭ ni. Ni estos kiel infano, perdita en densa arbaro. Tial mi klopodas konduki vin al la fino de la arbaro, tiel ke ni trovos vojon tra ĝi. Vi memoras, ke vi demandis al mi en Masurio pri reĝoj: kio estis ili kaj kial ili fariĝis reĝoj. Ni trarigardos tiujn forajn tagojn, kiam la reĝado ekis. Dum la komenco, ili ne nomiĝis reĝoj. Sed, se ni provas kompreni iom pri ili, ni scios pri la deveno de reĝoj. Mi jam skribis al vi pri la formado de triboj. Kiam la terkultivado alvenis, ekis iaspeca divido de laboro. Tiam estis bezonata, ke iu el la tribo organizu la laborojn. Eĉ antaŭ tio, la tribanoj bezonis iun por gvidi ilin dum batalo kontraŭ alia tribo. La gvidanto estis kutime la plejaĝa viro de la grupo. Li nomiĝis, aŭ pli ĝuste ni nun nomas lin, la patriarĥo.Supozeble, li estis la plej sperta kaj klera. Tiu patriarĥo ne tre diferencis de aliaj tribanoj. Li laboris kun la aliaj kaj ĉiuj produktataj manĝaĵoj estis disdonataj inter la tribanoj. Ĉio apartenis al la tribo. Ne estis tiel kiel nun: ĉiu homo posedas propran domon, monon kaj aĵojn. Tiam ĉio apartenis al la tribo. La patriarĥo aŭ la organizanto de tribo faris tiun disdividon. Sed la ŝanĝado venis malrapide. Venis novtipaj laboroj, speciale en terkultivado, kaj la patriarĥo devis elspezi plejparton de sia tempo organizante kaj kontrolante la laboron de ĉiuj tribanoj. Iom post iom la patriarĥo forlasis ordinaran laboron aŭ la laboron, kiun faris lia popolo. Do li iĝis tute aparta de ceteraj homoj. Nun ni vidas alian specon de divido de laboro. La patriarĥo organizas kaj ordonas al la popolo, dum aliaj homoj laboras en kampo, ĉasas, kaj iras al batalejo kaj obeas sian gvidanton, la patriarĥon. Se milito aŭ batalo okazis inter du triboj la patriarĥo iĝis tre potenca, ĉar sen gvidanto neniu batalo estus venkebla. Tiel la patriarĥo fariĝis tre forta. Kiam la organiza laboro pli ampleksiĝis, la patriarĥo ne povis fari ĉian laboron mem. Li elektis aliajn homojn por helpi lin. Do ili havis multajn organizantojn, sed kompreneble la patriarĥo estis la estro. La tribo tiam estis dividita inter organizantoj kaj ordinaraj laborantoj. Pli malpli, homoj ne plu estis egalaj. Kelkaj homoj, kiuj estis organizantoj, havis potencon super la ordinaraj homoj. Ni vidos en nia venonta letero kiel la patriarĥo disvolvis sian potencon.

16 LA PATRIARĤO: KIEL LA SISTEMO EVOLUIS

Mi esperas, ke mia rakonto pri malnovaj triboj kaj patriarĥoj ne estis tre malinteresa. Mi skribis en mia lasta letero, ke en tiu tempo ĉio apartenis al la tuta tribo kaj ne al iu membro aparte. Eĉ la patriarĥo havis nenion specialan por si mem. Kiel ordinara tribano, li nur havis sian porcion samkiel la aliaj membroj. Sed li estis organizanto kaj supozeble, li prizorgis la varojn kaj la proprietaĵojn de la tribo. Kiam lia potenco plifortiĝis, li komencis pensi, ke la varoj kaj proprietaĵoj apartenas al li kaj ne al la tribo, aŭ pli ĝuste, li pensis, ke li kiel la estro de la tribo reprezentas la tribon. Do ni vidas kiel la ideo posedi ion por si mem komenciĝis. Hodiaŭ ni ĉiam pensas kaj parolas, “tio estas mia”, kaj “tio estas via”. Sed mi diris al vi, ke homoj de la unuaj triboj ne pensis tiel. Ĉio tiam apartenis al la triboj. Kiam la patriarĥo mortis, ĉiuj tribanoj kunvenis kaj elektis alian personon ilia gvidanto aŭ patriarĥo. Sed kutime familianoj de la patriarĥo sciis pri la organiza laboro pli ol la aliaj. Ĉar ili estis ĉiam kun la patriarĥo, kaj helpadis lin en la laboro, kompreneble ili devis koni la laboron bone. Okazis do, ke kiam maljuna patriarĥo mortis, la tribanoj elektis iun samfamilianon. Do ni trovas, ke la familio de patriarĥo fariĝis malsama ol la aliaj kaj ke la tribo ĉiam elektis sian gvidanton el la sama familio. Nun la patriarĥo posedis multe da potenco. Kompreneble li volis, ke lia filo aŭ frato heredu lian postenon kaj li strebis okazigi tion. Do li trejnis sian filon aŭ fraton aŭ la parencaron, ke ili povu heredi lian postenon. Li eĉ diris al la tribo, ke la homo, kiun li elektis kaj trejnis devas fariĝi patriarĥo post lia morto. Dekomence la triboj verŝajne ne ŝatis, ke oni tiel direktu ilin, sed baldaŭ ili alkutimiĝis kaj faris tion, kion la patriarĥo volis. Tio fakte ne estis elekto de patriarĥo. La maljunuloj de la tribo decidis kiu estu la sekvonta patriarĥo kaj laŭ tio li heredis. Do ni vidas, ke la ofico de patriarĥo iĝis heredebla t.e. ke la ofico restis en la sama familio kaj transiris de patro al filo aŭ alia parenco. La patriarĥo estas nun tutcerta, ke la propietaĵoj kaj havaĵoj posedataj de la tribo estas fakte lia. Eĉ kiam li mortis, tio restis en lia familio. Ni observas, kiel la ideo posedi ion ekis. Ne estis tia ideo dekomence. La popolo laboris kune por la tribo kaj ne por si mem. Se ili produktis multe da nutraĵo kaj aliaj aĵoj, ĉiu en la tribo ricevis sian porcion. Ne estis riĉulo aŭ malriĉulo en la tribo. Ili estis kunposedantoj de la havaĵoj de la tribo. Sed ĵus kiam la patriarĥo komencis alpropigi al si la havaĵon de la tribo, deklarante, ke tio estas lia, ni ekvidis riĉulojn kaj malriĉulojn.

17 LA PATRIARĤO IĜIS REĜO

La malnova patriarĥo forprenis multe da nia tempo, ĉu ne ? Baldaŭ ni ĉesos rakonti pri li, aǔ li prefere ŝanĝos sian nomon je reĝo. Mi promesis skribi al vi pri la reĝa sistemo kaj kio estis la reĝo. Por kompreni reĝojn oni devas turni sin al la patriarĥoj. Vi certe divenis, ke la patriarĥoj poste iĝis la reĝoj aŭ “ raĝa aŭ maharaĝa”[28]. La vorto “patriarĥo” devenas el la Latina vorto “Pater”(Patro). Li estis la gvidanto kaj la patro de sia tribo aŭ popolo. “Patria, signifas patrolando aŭ onia propra lando, devenas de la sama latina vorto. Vi scias, ke en franca lingvo ĝi estas “Patrie”. En la sankskrita aŭ hinda ni pensas pri nia lando kiel patrino aŭ patrina lando, “Matri Bhumi”[29]. Kion vi preferas? Kiam la ofico de patriarĥo iĝis heredebla t.e. filo sekvas la patron, diferenco inter patriarĥo kaj reĝo malpliiĝis. Li iĝis kvazaŭa reĝo. Kaj la reĝo havis strangan nocion. Ĉio en la lando apartenas al li. Li pensis, ke li estas la lando. La fama franca reĝo foje diris “L’ état c’est moi” (la ŝtato estas mi aŭ mi estas la ŝtato). La reĝoj forgesis, ke ili estas elektitaj de la popolo por organizi kaj disdoni la nutraĵon kaj aliajn aĵojn de la lando inter la popolo. Ili ofte forgesis, ke ili estis elektitaj, pro tio, ke ili estas supozeble plej inteligentaj kaj spertaj en la tribo aŭ lando. Ili imagis, ke ili estas mastroj kaj ĉiuj ceteraj homoj estas iliaj servistoj. Fakte ili estis la servistoj de la lando. Poste, dum la legado de historio, vi vidos, ke la reĝoj iĝis tiel malmodestaj, ke ili pensis, ke la popolo havas nenian rolon elekti lin. Estis la Dio mem, kiu faris ilin reĝoj, ili diris. Ili nomis tion “ Dia rajto de reĝoj”. Dum longa tempo ili miskondutis tiel kaj vivis kun granda pompo kaj luksaĵoj, dum ilia popolo malsatis. Sed fine la plebanoj ne povis tion toleri plu kaj en kelkaj landoj ili forpelis la reĝojn. Vi legos poste pri tio, kiel la popolo de Britujo staris kontraŭ sia reĝo Karlo la 1a kaj venkis eĉ ekzekutis lin, kaj kiel la popolo de Francujo havis la grandan revolucion kaj decidis, ke ili ne plu bezonas la reĝon. Vi memoras, ke ni vizitis la malliberejon Conciergerie[30 ] en Parizo. Ĉu vi estis kun mi tiam? Oni enmetis la reĝajn familianojn, lian edzinon, Marie Antoinette (Mari Antŭanet),kaj aliajn en tiun malliberejon. Vi legos ankaŭ pri la granda Rusa Revolucio, okazinta nur antaŭ kelkaj jaroj, kiam la rusoj forpelis sian reĝon, la caron. Do reĝoj perdis sian epokon kaj la plejparto de la landoj ne havas reĝon nun. Francujo, Germanujo, Ruslando, kaj Svislando kaj aliaj landoj de Ameriko kaj Ĉinujo kaj ankoraŭ aliaj landoj ne havas reĝojn. Tiuj registaraj postenoj aŭ gvidaj postenoj ne estas heredeblaj. En Britujo, kiel vi scias, estas reĝo ankoraŭ, sed li ne havas potencon. Tre malmulton li povas fari. Ĉia potenco apartenas al la parlamento, kie la elektitaj gvidantoj de la popolo kunsidas. Vi memoras la viziton de la Parlamento en Londono, ĉu ne? En Barato ni ankoraŭ havas Raĝojn, Maharaĝojn kaj Naŭabojn [31 ]. Vi vidas ilin, kiuj vagas kun belaj vestoj, per altekostaj veturiloj dum ili elspezas multe da mono. De kie ili ja gajnis tiom da mono? Ili gajnis ĝin el imposto de la popolo. La imposto estas pagata tiucele, ke la mono estu uzata por konstrui lernejojn, malsanulejojn, bibliotekojn, muzeojn, bonajn vojojn kaj por similaj agadoj por la bono de la popolo. Sed niaj reĝoj kaj Maharaĝoj, ankoraŭ pensas kiel la franca reĝo de malnovaj tagoj “L’ état c’est moi” (la ŝtato estas mi), kaj ili elspezas la monon de la popolo por sia plezuro. Dum ili vivas en luksakomforto, ilia popolo, kiu laboras pene por doni la monon al ili, malsatas kaj ne havas lernejojn por siaj infanoj.

[28] La sanskrita vorto Raĝ/Raĝa signifas "reĝo”. Maha signifas "granda", do Maharaĝa estas"granda reĝo".

[29] Matri Bhumi = Patrinolando. Laŭ la eŭropa kutimo ankaŭ Patrolando.

[30] Antaǔa reĝa palaco kaj malliberejo en Parizo. Centoj da reĝaj personoj estis arestitaj de tiu palaco kaj mortpunitaj per gilotino dum la Franca Revolucio.

[31] Honora titolo, donita de la imperiestroj mogolaj kaj de la britoj al la duonsendependaj islamaj reĝoj en Barato. En okcidentaj lingvoj konataj kiel 'nabab'.

18 LA FRUA CIVILIZO

Ni sufiĉe parolis pri patriarĥo kaj provizore pri reĝo. Ni nun turnu nin iom malantaŭen kaj konsideru la fruan civilizon kaj la popolojn, kiuj vivis tiam. Ni ne scias multe pri tiuj fruaj homoj, tamen ni konas ilin iom pli bone ol la malnovŝtonajn kaj novŝtonajn homojn. Eĉ nun ni trovas la grandegajn ruinojn de konstruaĵoj, kiuj estis konstruataj antaŭ miloj da jaroj. Observinte tiujn konstruaĵojn, templojn, kaj palacojn, ni povas formi al ni ian ideon, pri kiaj estis tiuj fruaj homoj kaj kion ili faris. Speciale la skulptaĵoj kaj ĉizaĵoj de tiuj malnovaj konstruaĵoj povas helpi al ni. El tiuj skulptaĵoj ni iam povas ekkoni, kiajn vestojn ili surmetis kaj multajn aliajn aferojn. Ni ne povas diri precize, kie la homoj ekfiksloĝis kaj kie evoluis la unuan civilizacion. Kelkaj homoj diras, ke estis granda lando, kiun ili nun nomas Atlantiso en la Atlantika Oceano. Oni diras, ke en tiu lando popolo loĝis, kiu estis alte civilizita, sed la tuta lando estis iel englutita de la Atlantiko kaj restis nenia signo de ĝi. Tio estas nun rakonto kaj ni ne havas pruvon. Do ni povas ĝin forlasi kaj ne volas konsideri ĝin. Plue kelkaj homoj diras, ke estis granda civilizo en Ameriko antikve. Vi scias, ke Kolumbo[32] supozeble malkovris Amerikon. Sed tio ne signifas, ke Ameriko ne ekzistis tie antaŭ la alveno de Kolumbo. Tio simple signifas, ke popolo de Eŭropo nenion sciis pri ĝi, ĝis Kolumbo malkovris ĝin por ili. Homoj vivis tie kaj havis ian civilizon antaŭ ol Kolumbo iris tien. Ni trovas la ruinojn de konstruaĵoj en Jukatano[33], kiu estas en Meksiko, en Norda Ameriko kaj en Peruo, Suda Ameriko. Ni certe povas diri, ke dum tre frua tempo civilizitaj homoj loĝis en Peruo kaj Jukatano. Sed ni ne povas diri multe pri ili. Verŝajne, ni eltrovos multajn faktojn pri ili poste. En Eŭropazio, la kunmetita nomo de Eŭropo kaj Azio, la plefruaj civilizoj evoluis en Mezopotamio, de Eŭropazio evidente pro ĝia proksimeco.

Bildo 18 IndusVala Civilizo

kzistis tie .La malnovaj triboj, kiuj kutime vagadis, kian lokon elektis, kiam ili volis fiksloĝi? Tio devis esti la loko, kie ili trovus sian nutraĵon tre facile kaj parto de sia manĝaĵo estus produktita el la tieaj kampoj per terkultivado. Akvo estis certe necsa por terkultivado. Senakvo kampoj sekiĝus, kaj nenio povus kreski. En Barato, vi scias, ke kiam ne pluvas sufiĉe dum musono[34], malmulte da manĝaĵo produktiĝas kaj rezultas tromalsato. La malriĉuloj trovas nenion por manĝi kaj malsatas. Do, akvo estas necesa. La fruaj ekloĝantoj certe elektis loĝlokon tie, kie troviĝis abunda akvo. Ni vidas, ke tio estis fakte ja tia. En Mezopotamio ili loĝis inter la grandaj riveroj, la Tigriso kaj la Eŭfrato. En Egiptujo ili havis la grandan Nilon. En Barato pleja parto de de iliaj urboj estis apud la grandaj riveroj: la Induso, la Gango, kaj la Jamuno[35]. La akvo estis tiel necesa por ili, ke ili taksis la riveron sankta, ĉar ĝi donis al ili nutraĵon kaj riĉecon. En Egiptujo ili nomis la Nilon “Patro Nilo” kaj adoris ĝin. En Barato, vi scias, ke oni adoras Gangon kaj konsideras ĝin sankta ankoraŭ nun. Ĝi estas nomata “patrino Gango” aŭ “Ganga maj” kaj vi aŭdas la pilgrimantojn kantantajn “Ganga maj ki ĝoj”(venko al Gango) . Estas tre facile kompreni tiun adoradon , ĉar la riveroj estis tre gravaj por ili. Ili donis al ili ne nur la akvon sed ankaŭ la fajnan ŝlimon kaj sablojn kaj igis la kampojn riĉaj kaj fekundaj. La kampoj donis abundajn manĝaĵojn pro la akvo kaj ŝlimo de la riveroj. Do rivero estis ĝuste nomata kiel “patro” aŭ “patrino”. Sed la homoj emas forgesi, pro kiu kialo ili faras ion. Ne pensante, ili daŭre imitas la aliajn. Ni devas memori, ke la Nilo kaj la Gango estas konsiderataj sanktaj, ĉar ili donas akvon kaj manĝaĵon

_______________.

[32] Cristoforo Colombo [kristoforo kolombo] (1451- 1506) Itala ekspediciisto, kiu ekvojaĝis al Ameriko. La vojaĝo alkondukis la eǔropan koloniadon al tiu lando.

[33] Duoninsulo de la nordorienta parto de Meksiko, kie troviĝas multaj majaaj arkeologiaj lokoj.

[34] Musono estas ventego en tropikaj landoj, kiu portas pluvon de la maro al la tero.

[35] Jamuna/Jamuno estas la plej granda alfluanta rivero de la Gango en norda Barato. Ĝi devenas el la glaciejo Jamunotri je la alteco de 6 387 metroj, kaj vojaĝas tra la tuta longo de 1376 kilometroj.

19 LA GRANDAJ URBOJ DE LA ANTIKVA MONDO

Ni jam vidis, ke homoj ekloĝis apud grandaj riveroj kaj en fekundaj valoj, kie manĝaĵo kaj akvo estis abundaj. Iliaj grandaj urboj estis ĉe la bordo de riveroj. Eble vi aŭdis pri kelkaj nomoj de tiuj famaj antikvaj urboj. En Mezopotamio estis Babilono kaj Ninevo[36] kaj Aŝuro[37]. Sed ĉiuj el ili ĉesis ekzisti antaŭ longa tempo kaj la popolo iufoje trovas la restaĵojn de la urboj, kiam ili fosas la sablon aŭ grundon sufiĉe profunde. Dum miloj da jaroj ili estis tute kovritaj de sablo kaj tero, montrante neniun postsignon sur la tersurfaco. En kelkaj lokoj novaj urboj estis konstruitaj ĝuste sur tiuj enterigitaj urboj. La homoj, kiuj estas ade esplorantaj tiujn malnovajn urbojn, fosis profunde en la tero kaj iafoje vidis kelkajn urbojn unu sur la alia. Kompreneble, tiuj urboj ne ekzistis tiel samtempe. Vivdaŭro de tiuj urboj estis centoj da jaroj kaj la popolo loĝis kaj mortis en ili kaj iliaj filoj, kaj la filoj de la filoj same vivis kaj mortis tie. Iom post iom oni forlasis ilin kaj malpli da homoj loĝis en ili. Fine neniu loĝis tie kaj la tuta urbo fariĝis amaso da ruinoj. La sablo kaj polvo venis kaj kovris la urbon kaj neniu postsigno restis videbla. Post jaroj kaj jaroj la tuta urbo estis kovrita de tiu sablo kaj polvo kaj la popolo eĉ forgesis, ke tie iam ekzistis urbo. Centoj da jaroj pasis, kaj nova popolo venis tien kaj konstruis novan urbon. Kaj tiu nova urbo siatempe malnoviĝis kaj estis forlasita kaj ruiniĝis. Kaj ankaŭ tiu malaperis siatempe sub sablo kaj polvo. Do ni iufoje trovas ruinaĵon de urboj unu sur la alia. Tio okazis speciale en sabloplena loko, ĉar sablo kovras ĉion rapide.

.Bildo 19 Kaverno de Ŝtona Epoko

Ĉu ne estas strange, ke urbo post urbo elkreskis, ŝirmis tie milojn da homoj, kaj forkadukiĝis post iom da tempo! Novaj urboj konstruiĝis denove, tie, kie iam ekzistis la malnovaj, kaj freŝa homamaso venis kaj ekloĝis en ili. Kaj ankaŭ ili mortis kaj postlasis nenion. Mi skribas tion nur per kelkaj frazoj, sed pensu pri la miloj da jaroj, kiuj certe pasis dum konstruo kaj morto de tiuj urboj kaj ree anstataŭigo de ili per novaj urboj. Ni taksas homon maljuna, se li estas nur sepdek aŭ okdekjara. Sed kiam ni parolas pri miloj da jaroj, kiom malmulte estas tiuj sepdek aŭ okdek jaroj? Kiom multfoje la etuloj maljuniĝis kaj mortis foje kaj refoje en tiuj urboj, kiam ili ekzistis? Por ni, Babilono kaj Ninevo estas nenio krom nomoj. Alia tre malnova urbo estis Damasko en Sirio. Sed Damasko ne mortis. Ĝi estas ankoraŭ tie kaj estas granda urbo. Oni diras, ke Damasko estas la plej malnova urbo en la mondo hodiaŭ. En Barato ankaŭ niaj grandaj urboj situas ĉe la bordo de riveroj. Unu el la malnovaj urboj estis Indraprasto, kiu estas apud Delhio. Sed Indraprasto ne plu ekzistas. Banaraso aŭ Kaŝio estas ankaŭ tre malnova, eble unu el la plej malnovaj ekzistantaj urboj de la mondo. Alahabado, Kanpuro kaj Patno kaj pluraj aliaj urboj, pri kiuj vi mem povus pensi, estas ankaŭ ĉe la bordo de riveroj. Sed tiuj ne estas tre malnovaj kvankam Prajago aŭ Alahabado kaj Patno aŭ Patuliputra, pri kiuj kiuj oni kutime parolas, estas tre malnovaj. Same ekzistis praurboj ankaŭ en Ĉinujo.

[36] Ĉefurbo de la antikva lando Asirujo ĉe la rivero Tigriso.

[37] Pli malnova ĉefurbo de la lando Asirujo che la rivero Tigriso.

20 EGIPTUJO KAJ KRETO

Kiaj homoj loĝis en tiuj urboj kaj vilaĝoj dum fruaj tempoj? Ni scias iom pri ili el la grandaj konstruaĵoj kaj strukturoj, faritaj de ili kaj ankaŭ de skribaĵoj sur ŝtonaj tabuloj, kiujn ili postlasis. Kaj ni havas kelkajn tre malnovajn librojn, kiuj diras multe pri tiu tempo. En Egiptujo ni ankoraŭ havas grandajn Piramidojn kaj Sfinksojn kaj la ruinaĵojn de grandegaj temploj ĉe Luksoro kaj aliaj lokoj. Vi ne vidis ilin, kvankam ni ne estis for de ili, kiam ni pasis tra la kanalo Sueza. Vi vidis iliajn bildojn kaj eble vi havas bildkartojn pri ili. La Sfinkso estas leono sed kun kapo virina. Tio estas grandioza objekto. Neniu scias kial oni faris ĝin kaj kion tio reprezentas. La virina kapo havas strangan rideton kaj la homoj scivolas, kio estas tiu rideto. Se oni diras, “vi estas kiel Sfinkso”, tio signifas, ke oni ne omprenas vin.Ankaŭ la piramido estas grandega konstruaĵo. Ĝi estas vere tombo de malnovaj reĝoj de Egiptujo, kiuj nomiĝas Faraonoj. Ĉu vi memoras la vidaĵon de egipta mumio en la Brita Muzeo en Londono? Mumio estas kadavro de homo aŭ besto, al kiu oleo kaj spicoj estis aplikataj por preventi ĝian putradon. La korpoj de la faraonoj transformiĝis al mumioj, kiam ili mortis kaj estis translokitaj en tiujn grandajn Piramidojn. La eta insulo de Kreto aŭ Kandjo[38] estas en Mediteraneo. Ni preteveturis ĝin, kiam ni estis vojaĝantaj al Venecio tra Portsaido[39]. Ĉe tiu insulo estis bona civilizo dum la malnovaj tempoj. Ĉe Knoso en Kreto estis enorma palaco kaj la ruinaĵoj de palaco ankoraŭ ekzistas. En tiu palaco estis banejo kaj akvotuboj. Kelkaj nesciuloj pensas, ke tia konstruaĵo estas moderna invento. Estis ankaŭ belaj potaĵoj, skulptaĵoj, pentraĵoj kaj belaj bjektoj el metalo kaj eburo. En tiu eta insulo Kreto la popolo vivis pace kaj progresis ege. Vi certe legis pri la reĝo Midaso, kiu spertis grandan malhelpon, pro tio ke kiun ajn aĵon li tuŝis, ĝi iĝis oro! Li ne povis manĝi ĉar liaj manĝaĵoj fariĝis oraj. Ĉu oro kiel nutraĵo uzeblas? Li estis punita tiel pro sia avido por oro. Tio estas tamen fantazio. Tio celas montri al ni, ke oro ne estas tiel bona kaj uzebla kiel la homoj imagas.

Bildo20 Piramido kaj Sfinkso

Estis alia rakonto pri Kreto, kiun vi eble aŭdis. Temis pri la Minotaŭro, kiun oni supozas esti giganto, duone homo kaj duone virbovo. Oni diras, ke gejunuloj estis oferataj al la giganto kiel nutraĵo! Mi jam diris al vi, ke la ideo de religio venis el timo pro iu nekonatulo. Ne konante la naturon kaj plurajn aferojn, kiuj okazis ĉirkaŭ ili, homoj faradis multajn stultajn agojn. Verŝajne vere okazis, ke oni oferis tiel la geknabojn, ne al la reala giganto, sed al iu imagita Diablo, ĉar ni ne kredas, ke tia giganto

19 Batalo kontraŭ virbovo

Tra la tuta mondo, en tiu antikvaj tempoj estis la kutimo, kiun oni nomas homofero t.e.iam ajn ekzistis! oferi viron kaj virinon al iu imagita ulo, kiun la popolo adoris. En Egiptujo oni ĵetadis knabinon en rivero Nilo, ĉar oni pensis, ke tio plaĉus al Patro Nilo. Bonŝance homofero ne plu okazas nun escepte de kelkaj tre maloftaj okazaĵoj en foraj anguloj de la mondo. Sed eĉ nun homoj mortigas bestojn kaj oferas ilin por plaĉi al Dio! Ĝi estas kurioza metodo adori Dion.

_______________________________

[38] Kandjo estas alia nomo por Kreto. Ĝi estis uzata en la pasintaj jarcentoj.

[39] Portsaido estas egipta haveno, konata en eŭropaj lingvoj kiel Port Said.

21 ĈINUJO KAJ HINDUJO

Ni jam vidis, ke la frua civilizo ekis kaj evoluis en Mezopotamio kaj Egiptujo kaj en malgranda insulo, Kreto, en Mediteraneo. Ĉirkaŭ la sama tempo grandaj civilizoj ekis kaj evoluis ankaŭ en Ĉinujo kaj Barato laŭ sia propra vojo. En Ĉinujo, kiel aliloke la homoj ekloĝis en la valoj de grandaj riveroj. Tiuj homoj nomiĝas mongoloj. Ili faris belajn vazojn el bronzo kaj poste el fero. Kanaloj kaj belaj domoj estis konstruitaj kaj nova skribmetodo evoluis. Tiu ĉi skribado estis tute alia ol nia hinda, aŭ la angla aŭ la urdua skriboj. Ĝi estis speco de bildskribo. Ĉiu vorto kaj iufoje eĉ mallonga frazo estis bildo. En la antikva Egiptujo kaj Kreto kaj Babilono oni kutimiĝis al bildskribo. Nun ĝi estas nomata hieroglifa [40 ] skribo. Vi certe vidis tian skribon en muzeo kaj en kelkaj libroj. En Egiptujo kaj en okcidentaj landoj oni trovis tian skribon nur sur malnovaj konstruaĵoj. Neniu uzis tian skribon dum longa tempo. Sed en Ĉinujo eĉ nun la skribmaniero estas speco de bildskribo kaj estas skribata de supre malsupren, kaj ne de maldekstre dekstren, kiel en la hinda kaj la angla, aŭ de dekstre maldekstren kiel en la urdua lingvo. En Barato verŝajne multaj plej malnovaj restaĵoj de konstruaĵoj kuŝas ankoraŭ enterigitaj sub sablo kaj tero. Ili estis kaŝitaj de ni, ĝis kiam oni elfosis ilin. Sed jam troviĝis kelkaj tre malnovaj ruinoj en la Nordo. Ni scias, ke antaŭ tre longa tempo eĉ antaŭ ol la arjoj venis en Hindujon, la dravidoj, kiuj havis bonegan civilizon, loĝis en Hindujo. Ili komercis kun la popoloj de aliaj landoj. Ili sendis multon da siaj varoj al Mezopotamio kaj Egiptujo. Speciale ili sendis transmaren rizon, spicaĵojon kiel pipron, kaj tektonon[41] por konstrui domon. Oni diras, ke kelkaj el la antikvaj palacoj de la urbo de Uro en Mezopotamio estis konstruataj el la tektono, sendita el Suda Barato. Oni diras ankaŭ tion, ke oro, perlo, eburo kaj pavoj kaj simioj senvostaj estis senditaj al okcidentaj landoj el Barato. Do ni vidas, ke estis certe vigla komerco inter Barato kaj aliaj landoj dum tiu tempo. Komerco povas ekzisti nur kiam la popoloj estas civilizitaj. Kaj en Barato kaj en Ĉinujo estis tiam malgrandaj ŝtatoj kaj regnoj. Tiuj ŝtatoj de ambaǔ landoj neniam estis sub unu registaro. Ĉiu malgranda urbo kun kelkaj vilaĝoj kaj kampoj havis sian apartan registaron. Tiuj nomiĝas urbaj ŝtatoj. Multaj el ili estis respublikoj eĉ dum tiu frua tempo. Ne estis reĝo, nur estis elektitaj “Panĉajtoj[42 ]” por regi la ŝtaton. Kelkaj el ili estis tamen malgrandaj regnoj. Sed kvankam la urbaj ŝtatoj havis apartajn registarojn, ili iufoje kunlaboris unu kun aliaj, t.e. helpis unu la alian. Iufoje granda ŝtato fariĝis gvidanto de pluraj malgrandaj ŝtatoj. En Ĉinujo tiuj ĉi malgrandaj ŝtatoj baldaŭ transformiĝis al granda ŝtato, imperio. Estis la tempo de tiu imperio, kiam la Granda Muro de Ĉinujo estis konstruata. Vi jam legis pri tiu Granda Muro kaj kia enorma konstruaĵo estas tio! Tio estis konstruata de la maro ĝis la alta norda montaro por ke la mongolaj triboj ne povu perforte entrudiĝi en Ĉinujon. Tiu ĉi muro estas 1 400 mejlojn longa kaj 20 ĝis 30 futojn alta kaj 25 futojn larĝa[43 ]. Ĉe la interspaco estas fortikaĵoj kajturoj . Se tia muro estus konstruata en Barato, tio etendiĝus de Lahoro en la nordo ĝis Madraso en la sudo. La Granda Muro eĉ nun staras kaj se vi irus al Ĉinujo, vi povos vidi ĝin.

Bildo 23 La Granda Muro de Ĉinujo

__________________________________________-

[40] Skriba sistemo, kie oni uzas desegnatajn bildojn de diversaj objektoj por prezenti ideon aŭ senton.

[41] Tre bonkvalita ligno, ne facile putriĝema nek formanĝebla de insektoj, uzata por fari meblojn, pordojn ktp.

[42] Malnova politika sistemo de la barata subkontinento, funkcianta speciale en vilaĝoj. Panĉo signifas kvin kaj Panĉajato signifas aron de kvin personoj. Kutime la vilaĝanoj elektis kvin saĝajn personojn de ĉiu vilaĝo por solvi diversajn problemojn inter la vilaĝanoj.

[43] Unuo de distanco: 1 mejlo = 1,609 kilometroj.

[44] Malgrandazio, alinome Anatolio estas duoninsulo en la okcidento de Azio, kiu o

22 MARVOJAĜOJ KAJ KOMERCO

Alia interesa popolo estis fenikoj. Ili apartenas al la sama raso kiel la hebreoj kaj araboj. Ili loĝis speciale sur la okcidenta bordo de Malgranda Azio (Asia Minor) [45] en la nuna Turkujo. Ilia ĉefa urbo estis Akro kaj Sidono sur la bordo de Mediteraneo. Ili estis famaj pro siaj longaj komercaj vojaĝoj tra maro. Ili vojaĝis tra Mediteranea maro kaj iris ĝis Britujo marvoje. Ili eble venis ankaŭ Baraten.

Ni nun vidas interesan komencon de du gravaj aferoj, marvojaĝo kaj komerco. Unu helpis la alian. Kompreneble ne estis tiel bonaj vaporŝipoj, kiajn vi vidas hodiaŭ. La unuaj boatoj estis certe la ordinaraj trunkoj de arboj kavigitaj. Oni uzis remilojn kaj iufoje la velojn por kapti la venton. Marvojaĝo dum tiu tempo certe estis tre ekscita. Imagu pri la transiro de la araba maro[46 ] per malgranda boato kun remiloj kaj veloj! Certe estis malmulte da spaco por movi sin en ĝi kaj iom da vento povus ĝin balancigi ĉiudirekten kaj tre ofte ĝi dronis. Nur bravuloj riskis vojaĝi per boato tra vasta oceano. Estis tre riska laboro kaj iafoje oni ne povis vidi grundon dum monatoj. Se ekmankus la manĝaĵo, ili ne povus trovi ĝin en la mezo de maro, escepte de la okazo, ke ili povus kapti fiŝon aŭ birdon. La maro estis plena je aventuro kaj sensacio. Estas multaj rakontoj de malnovaj tempoj pri maristoj kaj strangaj okazintaĵoj sur la maro. Sed spite de la danĝero, homoj iris por marvojaĝo. Iuj vojaĝis por kontentigi sian aventuremon, sed la plimulto el ili iris pro sia ŝato de oro kaj mono. Ĉar

Bildo 24 Boato de fenikoj ĉe Tebo

Kio estas komerco kaj kiel tio komenciĝis? Hodiaŭ vi vidas grandajn butikojn kaj estas tre facile iri tien kaj aĉeti kion ajn vi volas. Sed ĉu vi iam ajn pensis, de kie venas la varoj, kiujn vi aĉetas? Vi povas aĉeti lanan ŝalon el butiko de Alahabado, sed la lanoj povus kreski sur la dorso de ŝafo en Kaŝmiro aŭ Ladako [47]. La dentopasto, kiun vi aĉetas povus veni per ŝipoj kaj trajnoj el la fora Usono. Tiel ankaŭ vi povus aĉeti varojn faritajn en Ĉinujo, Japanujo, Parizo aŭ Londono. Konsideru pri la peco de fremda tolo, kiun oni vendas en bazaro tie ĉi. La kotono kreskis en Barato kaj estis sendita al Britujo. Granda fabriko prenis ĝin, purigis ĝin, kaj faris fadenon el ĝi, kaj poste teksis la tolon. Tiu ĉi tolo tiam revenas al Barato kaj vendiĝas en bazaro. Kiom da miloj da mejloj ĝi vojaĝis tien kaj reen antaŭ ol ĝi estis preta por vendi? Ŝajnas iom stulte, ke la kotono, kiu kreskas en Barato, iras al fora Britujo por fariĝi tolo kaj tiam esti resendata. Ŝajnas granda misuzo de tempo, mono kaj energio. Devas esti multe pli malmultekoste kaj bone, se oni farus la tolon en Barato mem. Vi scias, ke ni ne aĉetas kaj surmetas fremdan veston. Ni surmetas kaddaron (ne rafinitan tukon produktatan el enlanda kotono) ĉar tio estas pli prudenta, aĉeti varojn, kiel eble plej multe produktitajn en nia lando. Ni aĉetas kaj surmetas kaddaron ankaŭ por helpi la malriĉulojn, kiuj ŝpinas kaj teksas ĝin.Do vi vidas, ke komerco estas tre malsimpla afero nun. Ŝipegoj ĉiam transportas varojn de iu lando alilanden. Sed ne ĉiam ĝi estis tiela. Dum la fruaj tagoj, ĵus kiam homoj komencis terkultivi, estis tre malmulte da komerco. Homoj devis akiri aĵojn mem aŭ devis fari ĉion por si mem, kion ajn ili bezonis. Kompreneble, homoj tiam ne bezonis multon. La divido de laboro inter la tribanoj, kion mi jam diris, aperis tiam. La homoj faris diversajn laborojn kaj diversajn aĵojn. Certe okazis iam, ke iu tribo havis multe da iu varo, dum la alia havis alian varon. Estis nature por ili interŝanĝi ilin. Ekzemple iu tribo povus doni bovinon kontraŭ sako da greno. Ne estis mono tiam. Do komenciĝis interŝanĝado. Certe tio estis iom malkonvena. Por trovi sakon da greno aŭ ion similan, oni devis porti bovinon aŭ eble du ŝafojn! Sed tamen la komerco evoluis.Kiam oro kaj arĝento troviĝis, la popolo komencis uzi ilin en komerco. Estis tre facile kunporti ĝin. Kaj iom post iom evoluis la kutimo pagi per oro aŭ arĝento. La unua homo, kiu pensis pri ĝi, estis certe inteligenta. La uzo de oro kaj arĝento faris la komercon tre facila. Kvankam tiam ne estis moneroj, kiujn ni havas nun. Oni pesis la oron per pesilo kaj ĝin donis al alia homo. Pli malfrue venis la moneroj kaj tio faris la komercon kaj interŝanĝadon pli facila. Ne necesis pesado, ĉar ĉiuj sciis la valoron de monero. Nun moneroj estas uzataj ĉie. Sed ni devas memori, ke mono ne estas bona per si mem. Ĝi nur helpas al ni ekhavi la varojn, kiujn ni bezonas. Ĝi helpas al ni interŝanĝi aĵojn. Ni memoras pri la reĝo Midas [48], kiu havis multe da oro, sed nenion por manĝi! Do mono estas senvalora, se ĝi ne povas havigi al ni ion, kion ni bezonas.

Eĉ nun, foje vi trovas en vilaĝoj, ke homoj fakte interŝanĝas varojn kaj ne pagas monon. Sed mono estas uzata ĉar tio estas pli konvena. Multaj stultaj homoj imagas, ke mono per si mem estas bona kaj ili kolektas kaj kaŝ-amasigas ĝin anstataŭ ĝin uzi. Tio montras, ke ili ne scias kial mono estis iniciatita kaj kio ĝi estas fakte.

______________________________
[45] Malgrandazio, alinome Anatolio estas duoninsulo en la okcidento de Azio, kiu okupasgrandan parton de la nuna teritorio de Turkujo.

[46] Araba Maro estas regiono de la Hinda Oceano, kiu limas norde kun Pakistano kaj Irano,sude kun nordorienta Somalujo, oriente kun Barato, kaj okcidente kun la Araba Duoninsulo. Kelkaj el la antikvaj nomoj de tiu akvoregiono inkluzivas Sindhu Sagar (signifo "Maro de Sindh" en la sanskrita).

[47] Ĝi estas neĝkovrita regiono de Barato en la landoparto Ĝamuo kaj Kaŝmiro, kiu kuŝas en la montaro Kunlun en la nordo, loĝata de gentoj de hindarjaj kaj tibeta devenoj. Ĝi estas unu el la plej maldense homhavaj regionoj en Ĝamuo kaj Kaŝmiro. La plejparto de la loĝantaro estas budaistoj. Ladako estas la plej alta altebenaĵo de Kaŝmiro kaj multo de ĝi estas super 3 000 m .

[48] Nomo de pluraj historiaj reĝoj de la regno Frigio en Malgranda Azio, kaj en la greka mitologio. Laǔ la greka mitologio Midaso estis konata pro sia stulteco kaj avareco. Li estas ofte prezentata kiel azenorela reĝo. Li havis mirindan kapablo: kion ajn li tuŝis, tio fariĝis oro.

23 LINGVO, SKRIBO, KAJ NUMEROJ

Ni jam traktis pri interrilatoj inter diversaj lingvoj. Ni pensu dum iom da tempo, kiel lingvo ja kreiĝis. Ni vidas inter iuj bestoj, ke ili uzas kelkajn sonojn. Oni diras, ke simio havas kelkajn kriojn kaj vortojn por simplaj aferoj. Vi povas aŭdi strangajn kriojn, kiujn besto faras, kiam ĝi timas kaj volas averti aliajn pri ia danĝero.

Verŝajne la homaj lingvoj ekis sammaniere. Certe estis kelkaj simplaj krioj dekomence, la krio de timo kaj averto. Tiam eble venis tio, kion oni nomas la laborkrioj. Kiam aro da homoj laboras kune, ili kutime bru-krias. Ĉu vi ne rimarkis homojn kuntirantajn pezan ŝarĝon? Ŝajnas, ke kunkriado helpas ilin iomete. Tiuj laborkrioj povus esti la unuaj vortoj, kiujn homoj uzis.

Iom post iom certe aliaj simplaj vortoj kiel akvo, fajro, ĉevalo kaj urso venis. Estis eble nur substantivoj kaj verboj. Se la homo volis diri, ke li estas vidanta urson, li eble diris unu vorton “urso” kaj montris geste kiel infano. Estis eble tre malmulte da konversacio tiam.

Tiel evoluis lingvo. Venis mallongaj frazoj kaj poste la longaj. Verŝajne neniam estis sama lingvo por diversaj popoloj dum iu tempo. Kiel mi jam diris, estis malmulte da lingvo tiam kaj ĉiu el ili evoluigis grandan lingvo-familion .

Dum la frua civilizo, pri kio nun temas, lingvoj jam grandmezure evoluis. Estis multaj kantoj kaj bardoj kaj kantistoj kantadis per tiuj lingvoj. Ne estis multaj skrib-sistemoj aŭ libroj en tiu tempo. Do, la popolo devis memori multe. Memori pri rimoj kaj poemoj estas iom facile. Do ni vidas, ke rimoj kaj baladoj estis tre popuraraj en la landoj, kie ekzistis frua civilizo.

Ankaŭ la skribo havis interesan komencon. Mi jam aludis pri ĉina skribmaniero. Ĉiuj skriboj certe ekis pere de bildoj. (Vidu bildon 12) Homoj, kiu volis diri ion pri pavo eble desegnis pavon. Kompreneble oni ne povis skribi multe tiel. Iom post iom la bildoj iĝis pli kaj pli simplaj. Poste estis elpensita alfabeto. Tio igis la skribadon pli facila kaj la progreso estis tre rapida.

Numeroj kaj kalkulado estis certe granda invento. Estas malfacile imagi kiel iu ajn komerco povis okazi sen numeroj. La persono, kiu elpensis numerojn certe estis geniulo aŭ tre inteligenta. La numer-signoj, kiuj ekis en Eŭropo, estis iom malklaraj. Vi scias kia estas la roma numer-skriba maniero: I, II, III, IV, V, VI, VII, VIII, IX, X, kaj tiel plu. Tio estas malklara kaj estas malfacile manipulebla. La numeroj, kiujn ni uzas nun en ĉiuj lingvoj estas pli bonaj. Mi aludas je 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10. Tiujn oni nomas Arabaj Numeroj, ĉar eŭropanoj ekkonis ilin de la araboj. Sed la araboj mem lernis ilin de baratanoj, do estas pli prave nomi ilin Barataj Numeroj.

Sed mi iras tro rapide. Ni ankoraŭ ne venis al la araboj.

24 DIVERSAJ KLASOJ DE POPOLO

Al la geknaboj kaj plenkreskuloj estas ofte instruata historio laŭ stranga maniero. Ili lernas la nomojn de reĝoj kaj aliaj personoj, la datojn de bataloj kaj tiel plu. Sed historio ja ne konsistas el kelkaj homoj, kiuj iĝis reĝoj kaj generaloj. Historio devas diri al ni pri la popolo de la lando, kiel ili vivis, kion ili faris kaj kion ili pensis. Ĝi devas ion diri al ni pri iliaj ĝojoj kaj malĝojoj kaj pri tio, kiel ili solvis siajn problemojn. Se ni studas nian historion tiel, ni povas lerni multon el ĝi. Se ni konstatus la saman malfacilaĵon aŭ ĉagrenon, la legado de historio helpus al ni venki la situacion. Speciale, nia studado de pasintaj tempoj helpus al ni rimarki, ĉu la popolo prosperis pli kaj pli aŭ malprosperis. Ĉu progreso okazis aŭ ne.

Certe, oni devas lerni ion de la vivoj de la eminentaj viroj kaj virinoj de pasintaj tempoj. Ni certe provas lerni ankaŭ tion, kia estis la kondiĉo de diversaj homoj de tiu malnovaj tagoj.

Mi jam skribis al vi multajn leterojn. Tiu ĉi estas la 25-a en la serio. Sed ĝis nun ni nur diskutis pri la pasintaj tempoj, pri kiuj ni ne scias multe. Ni apenaŭ povas nomi ĝin historio. Tamen, se ni volas, ni povas nomi ĝin la komenco de historio. Baldaŭ ni traktos la postan periodon, pri kiu ni scias pli multe, kaj tio nomiĝas historia tempo. Sed antaŭ ol ni forlasas la fruan civilizon, ni ankoraŭfoje trarigardos kiom diversspecaj homoj vivis en tiuj tempoj.

Ni jam vidis kiel la fruaj tribanoj ekis fari diversajn laborojn. Ekzistis divido de laboro. Ni vidis ankaŭ tion, kiel la gvidantoj de la triboj, la patriarĥoj, apartigis siajn familianojn disde la aliaj homoj kaj faris nur adminitrajn partojn de la laboro. Ili iĝis altrangaj personoj aŭ ni povus diri, ke ilia familio apartenis al alia klaso disde la cetera popolo. Do ni trovas du klasojn de popolo, iuj administris aŭ ordonis, kaj aliaj faris la laboron efektive. Kompreneble la klasoj, farantaj la adminitran parton de laboro, havis pli da potenco kaj ili uzis ĝin por akiri varojn kiel eble plej multe. Ili iĝis pli riĉaj, elpreninte pli kaj pli de tiuj, kiuj efektive faris la laboron.

Kaj do ĉar la divido de laboro daŭris, diversaj klasoj naskiĝis. Estis reĝo kaj lia familio kaj la homoj de lia kortego, kiuj faris la administran laboron kaj batalis por la lando. Ili kutime ne faris alian laboron. Plue estis la pastroj kaj aliaj personoj, ligitaj al la templo. Ili estis tre gravaj homoj en tiuj tagoj kaj ni konsideros iliajn laborojn denove.

Trie estis la komercistoj. Tiuj estis la negocistoj, kiuj portis varojn de unu lando al alia lando, aĉetis kaj vendis varojn kaj tenis butikojn.

Kvare estis la metiistoj. Ili estis la homoj, kiuj faris ĉiujn aĵojn, ŝpinis fadenojn, teksis tolojn, faris latunajn potaĵojn kaj aĵojn el oro kaj eburo kaj multajn aliajn aĵojn. Plejparto de tiuj homoj loĝis en aŭ apud la urboj, sed estis multaj homoj, kiuj loĝis en vilaĝoj.

Laste estis la terkultivistoj kaj laboristoj, kiuj laboris en kampoj kaj en la urbo. Tio estis kompreneble la plej granda klaso. Ĉiuj aliaj klasoj provis gajni ion el ili.

25REĜOJ KAJ TEMPLOJ KAJ PASTROJ

Ni vidis en nia lasta letero, ke kvin diversaj klasoj estis formitaj. La plej granda estis la klaso de terkultivistoj kaj laboristoj. La terkultivistoj plugis terenon kaj kultivis grenon kaj kreskigis aliajn nutraĵojn. Se kamparanoj ne tion farus kaj neniu alia laborus en kampoj ne kreskus nutraĵo aŭ apenaŭ kreskus iomete. Do kamparanoj estis tre gravaj. Sen ili ĉiuj devis fasti. La laboristoj faris necesajn laborojn kaj en la kamparo kaj en la urbo. Kvankam tiuj homoj faris tiajn gravajn laborojn, kiuj estis nepraj por ĉiuj, ili ricevis tre malmulte. Plejparto de ilia produktaĵo transiris al aliaj, speciale al la reĝo aŭ liaj samklasanoj inkluzive la nobelojn.

La reĝo kaj liaj samklasanoj, kiel ni observas, havis multe da potenco. Dum la tempo de fruaj triboj la bieno apartenis al la tuta tribo kaj ne al iu persono. Sed kiam la potenco de reĝ-klasanoj pligrandiĝis, ili diris, ke la bieno apartenas al ili. Ili fariĝis bienuloj, kaj la kamparanoj, kiuj vere streĉe prilaboris la grundon, fariĝis nur servistoj. Kion ajn la terkultivistoj produktis sur la bieno, estis dividata kaj granda porcio iris al la bienulo.

Ankaŭ kelkaj temploj havis bienon kaj estis bienuloj.

25 Antikva egiptadio 26 Koloso de Memnono

Ni vidu, kiaj estis la temploj kaj iliaj pastroj. En unu el miaj leteroj al vi, mi menciis, ke la fruaj sovaĝaj homoj komencis pensi pri dio kaj religio, ĉar ili ne komprenis multajn aferojn kaj timis de tio, kion ili ne komprenis. Ili faris dion aŭ diinon el ĉio: rivero, monto, suno, arbo, besto kaj la aĵoj, kiujn ili ne povis vidi, sed nur imagi, temis ekzemple pri la spiritoj. Pro timo ili ĉiam pensis, ke iliaj dioj volas puni ilin. Iliaj dioj estis kiel ili mem, malmildaj, kruelaj kaj la homoj ĉiam volis trankviligi ilin aŭ plaĉi al ili per oferaĵoj. Estis konstruitaj temploj por tiuj dioj. Ene de la templo estis speciala ĉambro, nomita altaro aŭ sanktejo, kie restis la idolo de la dio, al kiu ili preĝis. Ili ne povis adori iun, kiun ili ne povis vidi. Tio estis iom malfacila. Vi scias, ke infano povas kutime pensi pri io, kion li vidas. La fruaj homoj estis iel similaj al infanoj. Ĉar ili ne povis adori sen idolo, do ili metis idolon en siajn templojn. Estas surprize, ke tiuj idoloj estis kutime terure malbelaj, bestoj aŭ iafoje duonhomo kaj duonbesto. En Egiptujo ili adoris iam katon kaj dum alia periodo simion, mi pensas. Kial homoj adoris tiajn hororajn figurojn de besto, estas tre malfacile imagebla. Se oni devas adori figuron, kial oni ne faris ĝin bela? Verŝajne la ideo estis, ke oni nepre timu de dio kaj do ili faris ilin teruraj.

20 Minotaŭro

Dum tiu tempo eble la popolo ne pensis pri unu dio aŭ unu granda potenculo kiel la plejparto de la popolo nun pensas. Ili imagis, ke estas pluraj dioj kaj diinoj eĉ kelkfoje ili estis kverelemaj inter si. Diversaj urboj kaj landoj ofte havis diversajn diojn, kiujn ili preĝis .

La temploj estis plenaj de pastroj. La pastroj kutime sciis legi kaj skribi kaj estis pli kleraj ol la aliaj. Do ili iĝis la konsilantoj de la reĝoj. La libroj dum tiu tempo estis skribataj aŭ kopiataj de pastroj. Ĉar ili havis iom da scio, ili estis la kleruloj de malnovaj tempoj. Ili estis ankaŭ kuracistoj. Ofte por montri al la popolo, kiel lertaj ili estas, ili prezentis artifikojn por imponi al la popolo. La homoj estis tre simplaj kaj sensciaj kaj taksis la pastrojn magiistoj kaj estis timigataj de ili. La pastroj ĉiamaniere miksiĝis je la vivo de la popolo. Ili estis saĝaj homoj kaj ĉiuj homoj iris al ili, kiam ili havis problemon aŭ malsanon. Ili aranĝis grandajn festivalojn por la popolo. Ne estis kalendaro tiam, speciale por la simplaj homoj. Ili kalkulis la sezonojn per festivaloj.

Ŝajnas, ke en kelkaj okazoj, kiam popolo ekloĝis en urbo, la homoj, kiuj gvidis ilin, estis la pastroj kaj ne la reĝoj. Poste venis la reĝoj kaj ili delokigis la pastrojn, ĉar la pastroj ne povis batali pli bone. En kelkaj okazoj la sama homo estis reĝo kaj pastro kiel la Faraono de Egiptujo. Fakte oni taksis faraonojn duondioj, eĉ kiam ili estis vivantaj. Kiam ili mortis oni adoris ilin kiel diojn.

Bildo 27 Egiptaj dioj

26 RIGARDO MALANTAŬEN

Ĉu vi ne estas ege laca pro miaj leteroj? Jes vi meritas ripozon, mi pensas. Nu, mi ne skribu al vi novan leteron dum iom da tempo. Mi deziras, ke vi pensadu pri tio, kion mi jam traktis. Ni jam kuregis tra miloj da jaroj nur per kelkaj leteroj. Ekde la tempo, kiam la tero estis nur peceto de suno, ni vidis kiel ĝi apartiĝis kaj iom post iom malvarmiĝis. Tiam la luno impete flugis eksteren. Dum longaj epokoj ne estis vivo. Tra milionoj da jaroj - ĉu vi havas ideon, kiom longa tempo estas milionoj da jaroj? - vivo kreskis tre malrapide. Estas treege malfacile koncepti la ideon pri milionoj da jaroj; vi estas nur dekjara, kiom plene vi kreskis kaj kiom maljuna vi estas? Vi estas, “jeune fille, n’ est- ce pas?” Juna sinjorino. ĉu ne? Jarcento estas terure longa tempo por vi. Kaj plie jar-milo! Kaj miliono, kiu estas miloble mil! Mi timas, ke ni ne povos ĝuste enteni ĝin en nia eta kapo. Ni imagas, ke ni estas tre gravaj kaj etaj aferoj ĝenas nin kaj turmentas nin. Sed kiu estas tiu eta okazintaĵo en la fono de longa historio de la mondo? Estas bone al ni legi ĝin kaj lerni ion de tiu longa historio, tiel ke la etaj aferoj ne turmentu nin multe.

Ni memoru la longan tempon, kiam vivo tute ne ekzistis kaj post tiam alian longan tempon, kiam nur bestoj ekzistis en la maro. Ne estis homo ie ajn sur la tero. La bestoj venis kaj travagis dum milionoj da jaroj sen renkonti homon, kiu mortpafus ilin. Kaj fine kiam homo aperis, li estis ne rimarkebla, malgranda, eta estaĵo, plej malforta el ĉiuj aliaj bestoj. Dum miloj da jaroj iom post iom li plifortiĝis, kaj plialtiĝis ĝis li fariĝis la mastra besto sur la tero. Ĉiuj bestoj iĝis liaj servistoj kaj sklavoj por labori laŭ lia ordono.

Tiam venis la kresko de civilizo. Ni jam vidis la komencon de ĝi. Ni povas sekvi ĝin poste. Nun ni ne havas milionojn da jaroj je nia dispono por trarigardi. Per niaj leteroj ni atingis la momenton, kiu estas nur proksimume kvar- aŭ kvin-mil jarojn antaŭ nia tempo. Sed ni konas tiujn kvar-mil jarojn pli bone ol la milionojn da jaroj, kiujn ni traktis antaŭe. La historio kaj evoluo de homo vere okazis dum tiuj kvar-mil jaroj. Vi legos pri tiu historio detale, kiam vi elkreskos. Mi nur skribos iomete pri ĝi por faciligi al vi koncepti, kio okazis al la homo en la eta mondo de ni.

27 FOSILIOJ KAJ RUINOJ

Jam delonge mi ne skribis al vi. Per miaj lastaj du leteroj ni revenis al la antikvaj tempoj, kiujn ni ade konsideris en niaj leteroj. Mi sendis al vi bildkartojn de fosilioj de fiŝoj por doni al vi ian ideon, kiel la fosilio aspektas. En Masurio, kiam ni renkontis ilin, mi montris al vi la bildojn de aliaj fosilioj.

Eble vi memoras speciale pri la fosilioj de rampuloj. La rampulo estas kutime besto, kiu rampas kiel la serpento, lacerto, krokodilo, kaj kelonio, kiujn ni vidas hodiaŭ. La rampuloj de antikvaj tempoj apartenas al la sama familio, sed estis alispecaj kaj estis grandegaj. Vi memoras pri grandiozaj brutoj, kiujn ni vidis en la muzeo de SudaKensington. Unu el ili estas 30 aŭ 40 futojn longa. Estis speco de rano pli granda ol homo kaj testudo preskaŭ same granda. Grandiozaj vespertoj traflugadis kaj la besto igvanodonto, kiam ĝi staris sur siaj piedoj, estis tiel granda kiel malgranda arbo.

Bildo28 Fosilio

Vi vidis ankaŭ la fosiliojn de malnovaj plantoj. Vidiĝis spuroj de belaj filikoj sur roko, kaj ankaǔ la spuroj de folioj kaj palmoj. Post longa tempo alvenis la mamuloj, aŭ la bestoj, kiuj suĉigas aŭ donas lakton al siaj idoj. Plejparto de la bestoj, kiujn ni vidas ĉirkaŭ ni, kaj ankaŭ ni mem, estas la mamuloj. La mamuloj de malnovaj tempoj ne estis tre malsamaj ol kelkaj bestoj de la nuna tempo. Ili estis iafoje pli grandaj, sed ne tiel grandaj kiel la rampuloj. Estis elefantoj kun grandaj dentegoj, kaj grandegaj rostroj.

Vi vidis ankaŭ la restaĵojn de fosilia homo. Tio ne estis tre interesa, ĉar tio estis nur la ostoj kaj kranioj. Pli interesaj estis la silikaj instrumentoj, kiujn la prahomoj faris.

Mi montris al vi ankaŭ kelkajn belajn bildojn de egiptaj tomboj kaj mumioj. Kelkaj el ili, kiel vi memoras, estis tre belaj. Sur lignaj ĉerkoj oni pentris longajn rakontojn de la homoj. Tre interesaj estis la mur-pentraĵoj en egiptaj tomboj ĉe Tebo.

Vi vidis ankaŭ la bildojn de la ruinoj de palacoj kaj temploj ĉe Tebo en Egiptujo. Estis grandaj konstruaĵoj kun grandegaj kolonoj. Apud Tebo estas la Koloso de Memnono, enorma statuo.

Estis ankaŭ la bildoj de ruinigitaj temploj kaj la konstruaĵoj ĉe Karnako en supra Egiptujo. Eĉ de tiu ruino vi povas koncepti, kiel potencaj estis la malnovaj egiptoj koncerne al la konstruado. Ili ne povintus konstrui tiajn grandajn templojn kaj palacojn, se ili ne estus konintaj inĝenier-arton tre bone.

Ni nun finas mian mallongan rigardon malantaŭen. En niaj postaj leteroj ni iros antaŭen.

28 ARJOJ VENIS AL BARATO

Ĝis nun ni diskutis pri tre tre longaj tempoj. Ni nun vidos, kiel homoj evoluis kaj kion ili faris. Oni nomas tion prahistoriot.e. antaŭ-historio. Ĉar ni ne havas realan bildon pri tiu tempo, ni devas diveni multe. Nun ni estas ĉe la sojlo de historio. Ni unue vidu, kio okazis en Barato. Ni jam vidis, ke dum tre praa tempo, kiel en Egiptujo, Barato havis civilizon. Ili komercis kaj ŝipoj transportis baratajn varojn al Egiptujo, Mezopotamio, kaj aliaj landoj. La popolo, kiu loĝis dum tiu tempo en Barato, nomiĝis „dravidoj”. Ili estis la popolo, kies posteuloj nun loĝas en Suda Barato ĉirkaŭ Madraso (Ĉenajo)[49]

La dravidoj estis venkitaj de arjoj alvenintaj el la nordo. Certe la arjoj venis el centra Azio kaj ne trovinte sufiĉan manĝaĵon por ĉiuj, ili dismigris al aliaj landoj. Ili iris grandnombre al Persujo kaj eĉ pli okcidenten en Grekujon. Ili venis ankaŭ al Barato amase el tra la montoj apud Kaŝmiro.

La arjoj estis potencaj batalantoj kaj ili forpelis la dravidojn. Ondoj post ondoj da ili certe venis al Barato el la nord-okcidento. Verŝajne la dravidoj haltigis ilin unue, sed kiam pli kaj pli da arjoj venis, ili ne estis haltigeblaj. Dum longa tempo la arjoj restis en la nordo, nur en Afganujo kaj Panĝabo.Tiam ili venis pli suden al la loko, kiun ni nun nomasUnuiĝinta Provinco[50], kie ni nun loĝas. Ili ade disiĝis, ĝis ili atingis Vindjon [51], monto en centra Barato. Estis malfacile transiri tiun montaron, plenan de densa arbaro. Do dum longa tempo la arjoj restis ĉe la norda flanko de Vindjo. Multaj el ili iel transpasis ĝin kaj iris al la sudo, sed ne amase, pro kio la sudo restas plejparte dravida.

Estas tre interese studi la alvenon de arjoj en Baraton. Vi trovos multon pri ili el niaj malnovaj sanskritaj libroj. Kelkaj el ili kiel la Vedo [52] estis skribataj dum tiu tempo. La plej malnova estas Rigvedo [53 ] kaj el tio vi povas havi ideojn pri la parto de Barato, kiun la arjoj okupis tiam. El la aliaj Vedoj kaj aliaj sanskritaj libroj, kiel Puranoj[54] ni vidas kiel la arjoj ade disvastiĝis. Verŝajne vi ne scias multe pri tiuj antikvaj libroj. Kiam vi plenkreskos vi scios pli. Sed eĉ nun vi scias multajn rakontojn, kiuj devenis el Puranoj . Poste venis la noblaj libroj, la Ramajano kaj la Mahabarato.

El tiuj libroj ni scias, ke la arjoj, kiam ili loĝis nur enPanĝabo kaj Afganujo, ili nomis tiun landparton Brahmovarto [55]. Afganujo estis tiam nomata Gandharo . Ĉu vi rekonas Gandhari [56]en Mahabarato? Ŝi estis tiel nomata ĉar ŝi venis el Gandharo aŭ Afganujo. Afganujo estas nun aparta lando disde Barato, sed dum tiu tempo apartenis al la sama lando.Kiam arjoj antaŭeniris ĝis la ebeno de Gango kaj Jomuno ili nomis la tutan nordan Baraton Arjavarto[57]. Samkiel aliaj popoloj de la antikvaj tempoj, ili ekloĝis en la urboj, situantaj sur la riverbordo kiel Kaŝio, Banaraso, Prajago kaj multaj aliaj urboj.

_____________________________

[49] Granda urbo en la sudo de Barato. Nuna nomo: Ĉenajo. Antaŭa nomo: Madraso.

[50] Esperantigebla ankaŭ kiel Utarpradeŝo (238 566 km² ). Ĝi estas parto de Barato, kiu situasen la norda parto de la lando. Ĝia ĉefurbo estas Laknaŭo. En novembro 2 000, oni kreis la subŝtaton Utaraĥandon, preninte 13 distriktojn el tiu subŝtato.

[51] La montaro Vindhja (Vindjo en Esperanto) estas montaro 1 100 metrojn alta en centra Barato. Ĝi etendiĝas 1 000 km de la plej orienta limo de la subŝtato Guĝarato ĝis la sudoriento de la subŝtato Utarpradeŝo. Plejparto de ĝi situas en la subŝtato Madjapradeŝo. Tio estas kvazaǔ la dividilo inter suda Barato kaj norda Barato.

[52] La Vedo estas la plej sankta libro de anoj de la hindua religio kaj estas la plej frua (ĉ. 1 500a.n.e.) literatura registro de la hindarja civilizo. Kiel ni jam diris en alia piednoto, la Vedo havaskvar librojn, tio estas: la Rig, la Sama, la Jaĝur kaj la Atharva. Tiuj kvar Vedoj plue havas kvar partojn la Samhito ( himnoj ), la brāhmano ( ritoj ), la Aranyako (teologioj ) kaj la Upanishados (filozofioj ).Ili priskribis ĉiujn aspektojn de la vivo. La vorto " Vedo " plejeble devenas de la vorto “Vido”, signifante, Darsan aŭ filozofion, La leĝoj de la Vedoj reguligas la sociajn, jurajn , hejmajn kaj religiajn kutimojn de la anoj de la hindua religio ĝis hodiaŭ.

[53] Unua libro de Vedo, kiu havas dek librojn, kaj konsistas el 1 017 1 028 himnoj. Tiu ĉi longa kolekto de mallongaj himnoj estas plejparte dediĉita al laŭdado de la dioj. Tamen, ĝi enhavas ankaŭ disajn aludetojn al historiaj eventoj, precipe al la luktado inter la arjoj kaj iliaj malamikoj, la dasoj. La nomoj de gedioj estas troveblaj en Rigvedo kaj ili troviĝas ankaŭ ĉe multaj aliaj hindeŭrope parolantaj popoloj. Tio ĉi montras la antikvecon de la teksto. Rigvedo finiĝis ĝis la jaro 1 500 a.n.e. Max Müller [Maks Miler], estas la unua notinda eŭropano, kiu ĝisfunde studis la Vedojn.

[54] Malnova religia libro de hindreligianoj, kiuj laǔdas diojn speciale la diotrion,BramhoBiŝnuoŜivo. Puranoj kutime donas gravecon al aparta diaĵo, uzante abundon de religiaj kaj filozofiaj konceptoj. Ili estas kutime skribitaj en formo de rakontoj raportitaj de unu persono al alia. Ekzistas pluraj Puranoj inter kiuj la plej gravaj Puranoj estas 20 Mahapuranoj (Grandaj Puranoj),kiuj havas ĉ. 429 000 strofojn. Ili estis verkitaj inter 250 a.n.e. kaj 100 n.e.

[55 ] La terspaco inter la riveroj Drisavati kaj Saravati laŭ Manu, la filozofo kaj verkisto de la 2ajarcento a.n.e.

[56 ] En Mahabarato okazis granda batalo inter Kuruidoj kaj Panduidoj. Gandhari estas la edzino de Kuru aŭ Dhritorastra. La patrolando de Gandhari estas Gandharo aŭ nuna Afganujo.

[57 ] Arjavarto estas la landoparto norde de Himalajo ĝis Vindjo en la sudo inter la golfo de Bengalujo oriente kaj la Araba Maro okcidente. Manu, la klerulo de antikva Barato ankaŭ menciis, ke la norda parto de la duoninsulo estas Aryabarto kaj la suda parto estas Daksinabarto.

29 KIAJ ESTIS LA ARJOJ EN BARATO

La arjoj certe venis antaŭ kvin- aŭ ses-mil jaroj, aŭ pli frue . Kompreneble, ne ĉiuj el ili venis samtempe. Aroj post aroj, triboj post triboj, familioj post familioj certe venis dum centoj da jaroj. Imagu ilin vojaĝantaj en longaj karavanoj kun ĉiuj siaj hejmaj aĵoj sarĝitaj sur ĉaroj, aŭ sur la dorso de bestoj. Ili ne venis kiel la nuntempaj turistoj. Reiro ne estis ja antaŭvidita por ili. Ili venis por loĝi aŭ, batalante, morti. Plejparto el ili, kiel mi jam diris al vi, transmarŝis la montojn de nord-okcidento. Sed verŝajne iuj venis tra la maro aŭ tra la Persa Golfo kaj remante kontraŭ la rivero Induso per siaj malgrandaj ŝipoj.

Kiaj estis tiuj arjoj? Ni povas trovi multon pri ili en la libroj, skribitaj de ili. Kelkaj el iliaj libroj kiel la Vedoj, estas la plej malnovaj en la mondo. Komence, la libroj estis eble ne skribitaj. Oni lernis ilin parkere, deklamis kaj kantis. Ili estis verkitaj per tiel bela sanskrita lingvo, ke vi amus ĝin kanti. Eĉ nun estas plezure aŭdi homon kun bona voĉo kaj bona scio de la sanskrita, deklamantan el la Vedoj. La Vedoj, estas konsiderataj tre sanktaj libroj de hindoj. Sed kion signifas la vorto Vedo? Tio signifas scion, kiujn la saĝuloj aŭ riŝioj [58] aŭ munioj [59]de tiu tempo kolektis. Ili ne havis fervojon, telegrafon, kaj kinon en tiu tempo. Sed tio ne signifas, ke ili estis nesciuloj. Iuj taksas, ke la saĝuloj de malnovaj tempoj estis pli saĝaj ol iu ajn de la nuna tempo. Ĉu ili estis pli saĝaj aŭ ne, ili skribis mirindajn librojn, kiujn oni bone ŝatas eĉ hodiaŭ. Tio mem signifas. ke tiuj homoj de malnova tempo estis saĝaj.

Kiel mi diris, la Vedoj komence ne ekzistis en skribita formo. Oni memoris ilin kaj ili estis transdonataj de generacio al generacio pere de parolo. Ili certe havis mirindan memor-kapablon en tiu tempo. Kiom multe el ni povas memori tutan libron? La tempo, kiam la Vedojestis skribataj, nomiĝas Veda Tempo. La unua Vedo estis Rigvedo.Ĝi estas plena de himnoj kaj kantoj, kiujn la malnovaj arjoj kantadis. Ili estis certe ĝojplenaj homoj, ne langvoraj aŭ malĝojaj, sed plenaj de ĝojo kaj aventuremo. Kun ĝojo ili komponis belajn kantojn kaj kantis ilin por la dioj, kiujn ili adoris.

Ili estis tre fieraj pri si mem kaj pri sia raso. La vorto arjo mem signifas nobelulon, superan specon de homo. Ili tre ŝatis sendependon. lli ne similas al siaj posteuloj en la nuna Barato, kiuj havas malmulte da kuraĝo kaj apenaŭ sentas la perdon de sia sendependeco. Al la arjoj de malnovaj tempoj morto estis pli bona ol maldigno kaj sklaveco.

Ili estis bonaj batalistoj kaj ili iomete konis sciencojn kaj tre bone la terkultivadon. Kompreneble, ili tre aprezis terkultivadon kaj ĉiujn, kiuj helpis en kultivado. La grandaj riveroj donis akvon al ili kaj ili amis riverojn kaj taksis ilin bonaj amikoj kaj bonfaruloj. La bovoj kaj bovinoj helpis ilin grandmezure, kaj en terkultivado kaj en la ĉiutaga vivo, ĉar bovinoj donis lakton al ili, kiun ili ŝatis. Do ili speciale prizorgis tiujn bestojn kaj kantis laŭde al ili. Post longa tempo forgesinte la veran kialon de tiu zorgemo, la popolo komencis adori tiujn bestojn kvazaŭ tio estus bona por ĉiuj.

Arjoj estante tre memfieraj estis singardaj koncerne la miksiĝon kun la praloĝantoj de Barato. Do ili faris leĝon, regularon por preventi tiun miksiĝon tiel ke arjoj ne povis geedziĝi al la aliaj. Post longa tempo tio evoluis al kastsistemo, kiel tio nomiĝas hodiaŭ. Tio nun, tamen fariĝis tute ridinda afero. Iuj malemas tuŝi la aliajn kaj manĝi kun aliulo. Bonsance tio nun perdas sian severecon.

[58] Hindua asketo

[59] Hindua ermito

30 LA RAMAJANO KAJ LA MAHABARATO

Bildo 26 Batalĉaro laŭ la Mahabarato

Post la Veda epoko en Barato kiam la Vedoj estis skribataj, venis la tiel nomata Epopea Epoko. Ĝi estas nomata Epopea Epoko ĉar du grandaj epopeoj, t.e. Longaj poemoj rakontantaj pri la agoj de noblaj herooj estis skribataj tiam. Tiuj du libroj estis la Ramajano kaj la Mahabarato, kiujn vi konas. Dum la Epopea Epoko la arjoj disvastiĝis tra la norda parto de Barato ĝis la monto Vindjo. Kiel mi diris al vi, tiun ĉi tutan landon oni nomis Arjavarto. La nuna Unuiĝinta Provinco estis nomata Madjapradeŝo [60 ] t.e. "Meza Gubernio". Bengalujon oni nomis Bongo tiam. Mi observas tre interesan fakton, kiun vi volus eble scii. Imagu, se vi ekrigardus la mapon de Barato, vi rimarkus ke la formo de Arjavarto inter Himalajo kaj la montaro Vindjo similas al lunarko. Do Arjavarto nomiĝas ankaŭ lando de la Luno. La vorto "Indu" signifas lunon kaj do Arjavarto estis Indulando [61 ]La arjoj estis tre amemaj al la lunarko. Ili konsideris ĉiujn lunarkformajn landojn sanktaj. Multaj el iliaj grandaj urboj kiel Baranaso [62] estis lunarkformaj. Eĉ en Alahabado vi mirus scii, ke la Gango estas lunarkforma tie. La Ramajano, kiel vi scias, estas la rakonto pri Ram Ĉandra kaj Sita [63] kaj pri ilia batalo kontraŭ Ravano [64 ], la reĝo de Lanko, kiu estas nun Cejlono (Srilanko). La originala rakonto estis skribata en la sanskrita, verkita de Valmiki [65]. Multaj versioj de la Ramajano estis skribataj poste en diversaj lingvoj. La plej bone konata estas la hinda versio Ram Ĉarit Manas de Tulsidas [66 ]. En Ramajano, Ramo estis helpata de simioj (Hanumano [67]) de Suda Barato kaj Hanumano estis la nobla heroo de simioj. Povus esti, ke la rakonto temis pri batalo inter arjoj kaj la popolo de Suda Barato, kies gvidanto estis Ravano.La Ramajano estas plena de belaj rakontoj, sed ni ne traktas ĝin ĉi tie. Vi mem devas legi ĝin.La Mahabarato skribiĝis pli longe post la Ramajano. Tiu estas tre granda libro. Ĝi ne rakontas pri la batalo inter arjoj kaj dravidoj sed pri batalo de arjoj kotraŭ arjoj. Sed krom tiu batalo la mirinda libro estas plena de bonaj ideoj kaj noblaj rakontoj. Plue tio estas tre kara al ni ĉiuj, ĉar tio enhavas juvelon de la poemaro: la Bagvotgit [68]. Tiuj estas la libroj, skribitaj en Barato milojn da jaroj antaŭe kaj kiu krom klera homo povis verki ilin? Kvankam ili estis skribitaj antaŭ longa tempo, ili estas ankoraŭ vivantaj hodiaŭ en Barato kaj ĉiu infano konas ilin kaj ĉiu plenkreskulo estas influata de ili.

_______________________________________

[60] Madjapradeŝo estas la esperantigo de Madhya Pradesh, kies signifo estas 'centra provinco'kaj fakte la provinco situas en la centro de Barato. La ĉefurbo de la provinco estas Bhopal kaj la areo konsistas el 308 252 kvadrataj kilometroj.

[61] Indu estas ankaŭ la voknomo de Indira.

[62] Banaras estas la misformo de la originala nomo Baranasi. Alia nomo de tiu tre malnova urbo estas Kaŝio, situanta ĉe la okcidenta bordo de Gango, 320 kilometrojn for de la ĉefurbo Laknaŭo. La urbo estas rigardata kiel la plej sankta al la hindreligianoj, kie restas la fama templo de Ŝiva. Budao prezentis sian unuan predikon en Saranato apud Baranaso.

[63] Sita estas la ĉasta edzino de Ramo. Ravano, la reĝo de Lanko rabprenisis Sitaon, kio kaŭzis grandan batalon inter Ramo kaj Ravano. Ramo mortigis Ravanon en la batalo kaj reprenis la edzinon Sitao.

[64] Estis bildigita kiel demona reĝo kun dek kapoj , kiu forrabis la edzinon de Ramo por venĝi sin pro la ago de Laksmano, la frato de Ramo. Laksmano fortranĉis la nazon de la fratino de Ravano. Sed aliflanke Ravano estis bona reĝo, adoranto de Ŝivo kaj Srilanko prosperis multe dum lia regado..

[65] Verkisto de la eposo Ramajano en la sanskrita.

[66] Tulsidas tradukis Ramajanon el la sanskrita al la hinda lingvo.

[67] Hanumano signifas simion, tamen plejeble li estis la reĝo de iu granda tribo de suda Barato, kiu fariĝis tre fidela generalo de Ramo, por venki Ravanon.

[68] Ankaŭ konata kiel Gitao estas la parto de la eposa verko Mahabarato, kiu havas 18 ĉapitrojn. La libro fakte helpas formi la ŝiritan bazon de homa vivo kaj enkodukas lin al ĝusta vojo. La libro estas rigadata kiel tre sankta. Post tiom da jarcentoj la libro ne perdis sian utiligeblecon. Krom la pensuloj de Barato Aldous Huxley (Aldus Haksli), Henry David Thoreau (Anri' David' Toro'), J. Robert Oppenheimer (Robert Openhajmer), Ralph Waldo, Emerson (Ralf Ŭoldo Emerson), Carl Jung (Karl Jung), Herman Hesse (Herman Hese) ktp. laǔdis la libron.

Resumo de la historio de Barato

Dum multaj jaroj Barato, Afganujo kaj eĉ Persujo estis rigardataj kiel unu landbloko kaj la nordokcidenta flanko de Barato estis la fandujo de politikaj eventoj. Neniam en la historio unusola gento aǔ dinastio aǔ imperiestro regis la tutan blokon aǔ duonkontinenton. En ĉi tiu konciza verkaĵo mi diskutas nur pri la eminentaj reĝoj aŭ imperiestroj, kies regado, bone aǔ malbone, estas rimarkita de la popolo. Tio neniel estas la plena historo de Barato, sed ja skizo por helpi kompreni la aludojn en la leteroj.

Pratempo

La historio de Barato komenciĝas, kiam la Homo sapiens[8] ekaperis, antaǔ ĉirkaŭ 75 000 jaroj, aǔ eĉ pli frue, kiam la Homo erectus[9] aperis antaǔ ĉirkaŭ 500 000 jaroj.

3 300– 1 300 a. k. e.[10] Periodo de ĉirkaŭ

Prahistorio / IndusVala Civilizo La IndusVala Civilizo, kiu disvastiĝis kaj prosperis en la nordokcidenta parto de la barata subkontinento de ĉirkaŭ 3 300 ĝis 1 300 a. k. e. en la hodiaŭaj Pakistano, Afganujo kaj nordokcidenta Barato. La IndusVala Civilizo estis fakte bronzepoka civilizo ekzistinta kune kun la antikvaj civilizoj de Egiptujo kaj Mezopotamio kaj estis unu el la tri fruaj civilizoj de la malnova mondo. Ĝi floris en la basenoj de la rivero Induso, unu el la grandaj riveroj de Azio, kaj de la rivero Gagarhakro[11], kiu iam fluadis tra nordokcidenta Hindujo kaj orienta Pakistano.

1 500 a. k. e. Veda Periodo[12]

Ni eksciis pri IndusVala Civilizo el la aĵoj kaj konstruaĵoj elterigitaj dum longa tempo. Ili postlasis skribajn dokumentojn, sed neniu povis deĉifri kaj kompreni ilin. Kion ni sciis estas nur intelekta kompreno aǔ bildo. Sed ni eksciis pri la veda periodo el diversaj skribitaj sanskritaj libroj. La grupo de hindeŭropanoj, kiuj moviĝis al Persujo kaj Barato estas konataj kiel arjoj. Ili estas denaskaj loĝantoj de Centra Azio. La arjoj venis al Barato en pluraj ondoj, kelkaj rekte el Centra Aziokaj kelkaj el Persujo, kaj la plej frua ondo venis dum tempo de Rigvedoj[13]. Do ili venis en la subkontinenton antaǔ ĉirkaŭ 1 500 a. k. e.Ili havis konflikton kun la indiĝenaj loĝantoj nome la dravidoj, menciitaj en la Vedo kiel dasoj aŭ dasjuoj. La arjoj unue adoptis la agrikulturan vivstilon. La ĉevaloj kiuj venis kun la arioj donis al ili avantaĝojn en la milito kontraǔ la dravidoj kaj eventualan rapidan disvastiĝon tra norda Barato. Kiam la milito ĉesis, ili havis multnombron da dasoj kiel sklavoj, kiuj faris iliajn laborojn, kio donis al ili liberan tempon por pensi kaj cerbumi. La veda epoko en la subkontinento daŭris proksimume en la periodo 1 500500 a. k. e. Ĝi estis bazita sur la fundamento de la hinda religio, hinduismo, kaj de aliaj kulturaj dimensioj de la frua barata socio. La sistemo de kastoj evoluis dum tiu periodo. Origine la kastoj originis el divido laŭ laborokupoj, sed poste ili transformiĝis al simbolo de denaska socia prestiĝo. La du epopeoj Ramajan de Valmiki kaj Mahabharata de Veda Vyas[14] estas tre menciindaj kreaĵoj de arjaj cerboj en la post Veda periodo. Ambaǔ epopeoj estas kunfandaĵo de literaturo kaj historio. La bazo de hinduismo fondiĝis dum tiu tempo. La menciindaj rolantoj de tiu periodo estas la dioj Ramo kaj Kriŝno[15]. La fera epoko en Barato komenciĝis ĉirkaŭ 1.000 jarojn antaǔ la komuna epoko.

500200 a. k. e.: Ĝajnismo

Ek de la veda tempo hinduismo regis la tutan duoninsulon, kaj la altklasanoj kaj riĉuloj persekutis aliajn en la nomo de religio. En tia fono evoluis du gravajn religiojn.Ĝajnismo[16] estas unu el la plej malnovaj religioj de la mondo. Ĝajnoj[17] havas tradicion de 24 saĝuloj aǔ Tirthankaroj ekde Adinato (Ādinātho) ĝis Mahaviro. Dum longa tempo ĝajnismo estis la ŝtata religio de kelkaj barataj regnoj. La religio predikas senperfortecon kaj ĝiaj saĝuloj forlasas ĉion eĉ la vestaĵon. La religio malkreskis ekde la 8a jarcento k. e. pro la kreskanta influo de hinduismo kaj islamismo

563483 a. k. e. Budaismo

Escepte de tradicia hinduismo la barata historio estis multe influita de du religioj: Ĝajnismo kaj Budaismo. Grandaj reĝoj kaj imperistoj akceptis Budaismon kaj disvastigis ĝin tra la tuta Azio. La reĝido Sidarta (Siddhartha) en sia juna aĝo moviĝis rigardante al kvar aferoj: maljuna homo, malsanulo, homa kadavro kaj ermito. Li profunde pensis pri la rimedo de la suferoj de la homoj. Kompreninte la mensan kondiĉon de sia filo, la patro Ŝudodan (Shudodhan) aranĝis edziĝon de la filo, kiam Sidarta estis nur 16jara. Sed tio ne povis haltigi lin. Li forlasis la palacon kaj reĝan komforton kaj atingis la nunan Bodgajon (Bodh Gaja). Tie , sub granda pipala arbo[18] li gajnis la absolutan veron post longa meditado. Li predikis tion al siaj disĉiploj.

6a Jarcento a. k. e. Grandaj regnoj/Mahaĝanapadoj :

Ju pli la arjoj iris orienten kaj suden des pli naskiĝis multaj grandaj sendependaj triboj, kiujn ili nomis "Maha janapada ". La prefikso " Maha" signifas “granda” kaj la vorto "janapada" signifas homloĝejo, regno, lando. Do “mahaĝanapado” signifas grandan regnon Inter la 16 grandaj regnoj tre potencaj estis grandaj reĝlandoj aŭ urboŝtatoj kiel Kosol , Abanti, Botso, kaj Mogadh Gandhara. Poste kelkaj potencaj reĝoj konkeris aliajn tribojn aǔ regnojn kaj establis imperion. Plej famaj imperioj estis la ĉi sekvaj.

324~300 a. k. e. Ĉandragupto Maǔrjo

Oni ne scias pri la frua vivo de Ĉandragupto Maŭrjo (konata de la grekoj kiel Sandrakottos). Eble post la morto de sia patro li loĝis en Magado. La tiama reĝo de la dinastio Nanda estis tre subpremema kaj la regatoj estis malkontentaj. La ambicia junulo Ĉandragupto venis al la greka reĝo Aleksandro por helpi lin elpeli la reĝon Dhananda, sed vidinte lian aǔdacan konduton, Aleksandro ordonis, mortigi lin. Iel li sukcesis forfuĝi kaj renkontis Ĉanakjon[19], la grandan filozofiiston kaj politikiston. Li estis indignita de la reĝo Dhananda kaj ĵuris forigi lian regnon. Ĉanakjo vidis virton kaj heroecon en la junulo. Helpe de Ĉanakjo, Ĉandragupto organizis grandan armeon kaj venkis la reĝon Dhananda kaj fondis la dinastion Maǔrjo. Sidinte sur la trono li unue forpelis la grekojn. Poste la greka generalo Seleŭkus[20] klopodis repreni la regnon, sed, malvenkinte, li petis armisticon al Ĉandragupto kaj sendis Megasthenis kiel la grekan ambasadoron al la korto de Ĉandragupto. Ĉandragupto edzinigis la filinon de Seleŭkus kaj establis amikan kaj komercan rilaton kun la greka ŝtato. Li tre bone administris grandegan regnon (de Bengalujo oriente ĝis Afganujo en la okcidento kaj sude ĝis la rivero Narmada). Granda parto de lia sukceso estas atribuata al lia verŝajna ĉefministro kaj konsilanto, Kaǔtiljo (ankaŭ konata kiel Ĉanakjo), kiu estas la aŭtoro de la fama libro pri ekonomio kaj administrado, nome Arthashastra. Ĉandragupto akceptis la ĝajnismon kaj abdikis la tronon nur por vivi la lastajn tagojn de sia vivo en Ŝrabon Belgola, fama religia loko en sudokcidenta Barato kaj fastis ĝis la morto. Lia filo, Bimbisar, etendigis la imperion en centran Baraton kaj ankaŭ aneksis parton de suda Barato. Li, kiel faris lia patro, dediĉis sin por la bono de la regatoj kaj estis granda mecenanto de eduko.

2a Jarcento a. k. e. Bimbisar

La kvar potencaj regnoj Kosol , Abanti, Botso, kaj Magad batalis inter si kaj, post la venko de la aliaj regnoj, Bimbisar de la lando Magad establis sin kiel la suverena imperiestro de la tuta Arjaborto. Entute 4 famaj dinastioj regis la vastan regionon. Bimbisaro apartenis al la dinastio Harĝanko. Lia ĉefurbo estis Raĝriho (nuna Raĝir, en Biharo) Post la morto de Bimbisaro lia filo Aĝataŝatru[21] akiris la tronon. Aĝataŝatru estis la plej renoma reĝo de la norda Barato (Magado). Li estis la filo de reĝo Bimbisaro (558 aK491ak.e.). Li transprenis la regnon, malliberiginte sian patron. Li estis samtempulo de Mahavira (599 aK527 a.k.e.) kaj Budao (563 aK483 a.k.e.). Li batalis terure kontraŭ la Liĉavioj[22] kaj konkeris la iaman nevenkeblan demokratan respublikon Vaiŝalon[23]. Li venkis la najbarajn ŝtatojn inkluzive de la regno Kosalo. Aĝataŝatru ankaǔ okupis Kaŝion kaj kaptis aliajn malgrandajn regnojn. Aĝataŝatru de Magado iĝis la plej potenca reĝo en norda Barato dum la kvina jarcento. Post la morto de Aĝataŝatru, ls reĝo Siŝunag, de la dinastio Nanda regis agadon.

3a Jarcento Aŝoka Maŭrja ( 304a. k. e.232 a. k. e.)

Aŝoka Maŭrja estas la filo de Bimbisaro aǔ nepo de Ĉandragupto, estis tre kuraĝa, kaj posedis maloftan militan talenton. Tio donis al li la oportunon gajni la tronon de la Maŭrja imperio el inter siaj fratoj. Li estas komune konata kiel Aŝoka la Granda, kiu regis preskaŭ la tutan hindan subkontinenton de 269 a. k. e. al 232 a. k. e. . Lia imperio etendiĝis de la nuna Afganujo kaj eble ĝis la orienta Irano kaj ĝis la nuna Bangladeŝo kaj Asamo en la oriento, kaj sude ĝis norda Keralo kaj Andrapradeŝo. La imperio havis tri ĉefurbojn, en Taksilo , Uĝajno kaj Pataliputro. Dum ĉirkaŭ la jaro 260 a.k.e. Aŝoko konkeris tiutempan tre potencan regnon de Kalingo (nuna Odisao) per terura batalo, kion eĉ lia avo Ĉandragupto ne povis. En tiu milito amaso da homoj mortis. Vidinte tiom da morto kaj detruado ŝanĝiĝis la koro de la imperiestro. Kvankam li akceptis Budaismon kaj tra la tuta vivo estis dediĉa budaisto, tamen li estis tre libera kaj neniam forlasis la vojo de humanismo. Li disvastigis budaismon tra kaj trans Azio. Li dediĉis sian vivon por la bono de siaj popoloj. Aŝoko estas rigardata kiel la plej alta homama administranto de Barato. Li konstruis multajn budaistajn templojn kaj ŝtonajn tabulojn, sur kiuj estis skribitaj la predikoj de Budao. Aŝoka kolono kun 4 leonoj estas akceptita de la nuna respubliko de Barato kiel nacia simbolo.

Eduko en hindua Barato

Dum la unua jarmilo alta eduko multe floris en Barato en la universitatoj de Nalando, Taksasilo, Uĝajno[24] kaj Vikramŝilo. Kanĉi en suda Barato estis ankaǔ granda centro por alta eduko. Inter la studtemoj estis arto, arkitekturo, pentrado, logiko, matematiko, gramatiko, filozofio, astronomio, literaturo, budaismo, hinda religio, politika ekonomio kaj leĝo (Artha sastro), kaj medicino. Taksasilo havis apartajn fakulojn pri medicino, en Uĝajno oni aparte interesiĝis pri astronomio. Nalando estis plej granda supera lernejo kaj estis tie fakuloj pri ĉiuj temoj, kie studis 10 000 studentoj el malsamaj landoj kaj 1 000 profesoroj instruis tie. La universitato Nalando ekzistis ekde latempo de Aŝoko, ĝis kiam la islama invadinto Baktijarudin Ĥilĝi[25] detruis ĝin dum la 11a jarcento.

Fremda atako

Post la granda milito por konkeri la regnon Kalinga Aŝok anoncis pri “Religia Disvenko”, alivorte disvastigi religion, budaismon, konkerante la koron de la popoloj de diversaj landoj. Tiu plano malfortigis lian armeon kaj tio donis oportunon al la baktrianoj[26] kaj la grekoj ataki Baraton. Dum la mezo de la sesa jarcento a. k. e.la reĝo Kuroŝo[27] regis grandan parton de la okcidenta Azio kaj venis ĝis la bordo de la rivero Sindu[28]. Post du jarcentoj Aleksandaro, la reĝo de Makedonujo venis al Barato dum la fino de 4a jarcento a. k. e. Venkinte la malnovan persan imperion li konkeris multajn ŝtatojn de Barato. Inter la barataj reĝoj Puru forte rezistis lin, sed fine li malvenkis . La greka heroo venkis kontraǔ sia malnova malamiko Darjuŝo[29], la persa imperiestro, kaj atingis Taksilon. La reĝo de Taksilo cedis al Aleksandro kaj multaj aliaj malgrandaj ŝtatoj sekvis lin, tamen Puru defiis Aleksandron . Kvankam Puru malvenkis fine en batalo, Aleksandro ne kuraĝis iri plue vidinte la potencon de la barataj reĝoj kaj decidis reveni hejmen, tamen survoje li mortis en Babilono en 323a.k.e. kiam li estis nur 32jara. Li dividis sian regnon al siaj generaloj antaǔ sia morto. La generalo de Aleksandro, Seleŭkus[30] estis venkita de Ĉandragupto Maǔrja, tamen, laǔ la intertraktado, Seleŭkus postenis Megasthenis kiel la ambsadoron de Grekujo por komerca kaj kultura interŝanĝo. Estas menciinde, ke Ĉandragupto edzinigis la filinon de Seleŭkus.Tamen greka reĝo, Minandaro kaj liaj posteuloj regis la nordan Baraton por ĉ. 200 jaroj. Rezulte de la greka invado greka kulturo multe influis la baratanojn, same la barata kulturo influis al la greka civilizo.

2a jarcento Sunga Imperio

Mortiginte Brihadraton[31], la lastan imperiestron de la dinastio Maŭrija, Puŝjamitro Ŝungo[32] kaptis la potencon. La ŝungoj apartenis al la antikva barata dinastio de Magado, kiu regis vastajn regionojn de la barata subkontinento de ĉirkaŭ 187 al 78 a. k. e. Ilia ĉefurbo estis Pataliputra (nuna Patna). Puŝjamitro regis dum 36 jaroj. La imperio estis fama pro siaj multnombraj militoj kontraǔ eksterlandanoj kaj indiĝenaj potencoj. Ili batalis kontraǔ Kalingo ,Satavahano, hind–grekoj ktp. Li kaj lia filo Agnimitro estis grandaj apogantoj de arto , edukado , filozofio , kaj aliaj formoj de lernado. Granda ŝtonaj skulptaĵoj kaj arkitekturaj monumentoj kiel la fama Granda Stupo[33] en Sanĉi estis konstruata en tiu tempo. La fama libro Mahabhasya[34] de Patanĝali estis verkita en tiu periodo

3a Jarcento Kuŝana Imperio 80 - 225p.k.e.

Post la epoko Maŭrija fremdaj nacioj kiel la bahlikoj, la grekoj, la ŝoko,, la kuŝanoj, kaj la hunoj venis al Barato. Ili akceptis baratan religion, lingvon, kulturon, moron kaj miksiĝis kun la ĉefgentoj de Barato. Inter ili plej gravaj estis la kuŝanoj. Kuŝanoj apartenis al la cigana gento[35] Jo ĉi, devenintaj de centra Azio. Inter la kuŝanaj reĝoj la plej menciinda estas Kaniŝko[36] ( 127151 ). La kuŝana imperio ekfondiĝis dum la frua unua jarcento en la teritorio de antikva Baktrio ĉirkaŭ la rivero Amudarjo[37], kaj poste ĝis Afganujo.Venkinte aliajn centraziajn tribojn, la regno atingis sian pinton sub la budaa imperiestro Kaniŝko, kies regno etendiĝis ĝis la ebenaĵo de la rivero Gango. Lia ĉefurbo estas Puruŝpuro, nuna Peshawar, kaj Taksaŝilo, nuna Taxila. Ili ankaǔ kaptis la teritorion de la hodiaŭa Ŝinĝano [Xinjiang], Ĉinujo. Rekta vojo de Gandaro[38] al Ĉinujo restis sekura sub regado de kuŝanoj dum pli ol 100 jaroj, kio helpis disvastigi budaismon en Ĉinujo kaj de tie al Mongolujo, Koreujo, Japanujo ktp. La kuŝana dinastio havis diplomatiajn kontaktojn kun la Roma Imperio, Persujo kaj Ĉinujo. Sub la kuŝanaj imperiestroj la diversaj gentoj de Barato unuiĝis. Tia kunfandiĝo helpis disflorigi diversajn branĉojn de arto, arkitekturo, scienco, literaturo, medicino ktp. Oni komparas Aŝvagoŝo[39], la poetofilozofomuzikisto kun Voltero kaj Gete[40]. Nagarĝun estis fama sciencisto, Ĉorok kaj Ŝuŝurto estis famaj pri medecino.Ĉorok estis la kuracisto de Kaniŝko. La kuŝanoj konstruis grandan nombron da budaaj statuoj, temploj, stupoj kaj urboj.

4a Jarcento pK (Ora epoko) – La dinastio Gupto[41]

Ĉandragupto[42] la unua estis fakte la unua sendependa kaj suvereana reĝo de

la dinastio Gupto . Li ekis la plivastiĝon de la regno. Li elektis Samudragupto[43] heredi la tronon el inter siaj filoj. Samudragupto venkis naǔ reĝojn kaj, fortiginte sian imperion, li konkeris la sudajn ŝtatojn. Li estis praktika kaj prudenta. Vidinte la administran problemon de la foraj sudaj ŝtatoj li redonis la ŝtaton al la respektivaj cedintaj reĝoj kontraǔ lojaleco kaj imposto. Timiĝinte, la reĝoj de Bengalujo, Asamo, Tripuro, kaj Nepalo cedis al li, sen milito. Samon faris la reĝoj de Panĝabo, kaj la nordokcidentaj ŝtatoj. La hinda kolonio en la malajzia duoninsulo, Sumatro, Jabodvipo[44] en sudorienta Azio ankaǔ cedis al li. La fama historiisto Smith deklaris, ke li estas la Napoleono de Barato. Samud0ragupto mem estis klerulo, poeto kaj kantisto. Kvankam li estis hindreligia reĝo, li estis laika kaj lia ĉefkonsilanto estis budaisto. Post la morto de Samudragupto lia filo Ĉandragupto la 2a fariĝis imperiestro. Li vastigis la guptan imperion ĝis la Araba Maro kaj konkeris la ŝokan reĝon, Rudrasenon,[45] kaj abolis ŝokan regnon en Barato. Li establis sian duan ĉefurbon en Uĝajno[46]. Li konstruis la faman feran kolonon de Delhio, kiu ankoraǔ ne rustiĝis. Li mortis en 414 pK. La gupta regnado atingis la pinton dum lia regado kaj tio estis la ora epoko de Barato. Laŭ iuj historiistoj la Bikramaditjo[47] de la barata historio estas neniu alia ol Ĉandragupto la dua. La Gupta periodo naskis klerulojn kiel Kalidasa (poeto) , Aryabhata (fizikisto kaj matematikisto), Varahamihira (astronomo) , Vishnu Sharma (fabelisto) Ŝudrak kaj Biŝakha Datta (dramistoj) kaj Vatsyayana (seksa sciencisto), Dhanvontori (medicino), Ŝuŝruto (kirurga scienco). Ili estas ankoraǔ rigardataj kiel altvaloraj en multaj akademiaj kampoj. Scienco kaj politika administrado atingis novan altecon dum la Gupta erao. Fortiĝis komercaj ligoj kun najbaraj Birmo, Srilanko kaj sudorienta Azio. Iom post iom la imperio perdis sian forton, kreskis internaj interbataloj kaj fine per atakoj de la hunoj el Centra Azio la Gupta imperio kolapsis en la 6 a jarcento. Barato estis denove disdivitaj al multaj regionaj regnoj ĝis Harŝavardano[48] starigis imperion en la nordo kaj dinastio Palava[49] en la sudo dum la 7a jarcento. 6a jarcento:

Hunoj

La hunoj estis sovaĝe barbara raso, devenintaj de centra Azio. Unu el iliaj branĉoj (blankaj hunoj) detruis la sasanida dinastio de Persujo kaj alia branĉo (nigraj hunoj) iris al Eǔropo kaj detruis la Roman imperion sub la estrado de Atila[50]. Post Persujo ili atakis la Guptann imperion dum la 5a jarcento, sed Skandagupto sukcese forpelis ilin. Denove dum la 6a jarcento huna reĝo Torman sukcesis kapti Panĝabon el la Gupta imperio. Post Mihirkul la potenco de la hunoj malvigliĝis. La hunoj en Barato akceptis baratajn nomojn, religion, kulturon, lingvon kaj, geedziĝinte kun baratanoj, ili dissolviĝis en la barata socio.

7a Jarcento pK: Harŝo Vardan

Post la falo de potenca gupta imperio dum la mezo de la 6a jarcento la norda Barato diseriĝis kaj Prabakarvardano regis etan regnon kun ĉefurbo en Tanesvaro (Panĝabo). Post la morto de Prabakarvardano, lia filo Raĝjovardano[51] sidis sur la trono. eĝo Devagupto malliberigis la fratinon de la Raĝjovardano mortiginte ŝian edzon. Aǔdinte tion Raĝjovardano batalis kontraǔ Devagupto kaj mortigis lin, sed Sasanko, la imperiestro de Bengalujo kaj amiko de Devagupto , venĝis lin kaj mortigis Raĝjovardanon. En tiu familia tragedio Harŝavardano , la frato de Raĝjovardano fariĝis la

reĝo, kiam li estis nur 16 jara. Li savis sian sinmortigontan fratinon. Iom post iom Harŝavardano plifortigis sian regnon per sia milita talento. Harŝavardano estis granda imperiestro de Barato, kiu regis nordan Baraton. Lia regno etendiĝis de la Golfo de Bengalujo al la Araba Maro ; de Himalajo ĝis la rivero Narmado en la sudo. Harŝavardano estis granda apoganto de literaturo kaj li mem estis granda klerulo. Li verkis tri dramojn en la sanskrita lingvo, tio estas Ratnavali, Nagananda kaj Priyadarshika. Bana estis la ĉefo inter la kleruloj de la reĝa kortumo, kies famaj verkaĵoj estis Harsha Charita kaj Kadambari. Harŝavardano estis sekvanto de la hinda religio, sed poste li fariĝis budaano kaj sekvis la budaismon Mahayana[52]. Tamen li daŭre adoris Ŝivon kaj SunDion. Harŝavardano havis diplomatian rilaton kun Ĉinujo, kiu estis tiam sub la dinastio Tang.La diplomatoj de ambaǔ landoj vizitis unu la landon de la alia, plej rimarkinda estis HiuenTsang, kiu pasigis ok jarojn kiel ŝtata gasto kaj verkis pri tiutempa barata socio kaj politiko Reginte 41 jarojn, Harŝavardano mortis en 647pK. Post lia morto, lia regno dispeciĝis.

9a Jarcento: La Dinastio Ĉalukja

Post la falo de la gupta dinastio en norda Barato la dinastioj Ĉoloj[53], Ĉakukjoj[54], Palavoj[55], kaj Raŝtrakutoj[56] regis la sudan Baraton. La Ĉalukjoj estis tiu reĝa dinastio, kiu regis grandajn partojn de suda kaj centra Barato inter la 6a kaj la 12a jarcento. La regno de la Ĉalukjoj montras gravan mejloŝtonon en la historio de suda Barato kaj tio estis la ora epoko en la historio de Karnatako. La politika atmosfero en suda Barato ŝanĝiĝis grande kiam la malgrandaj regnoj cedis al la potenca Badamiaj Ĉalukjoj. Ili regis kaj solidigis la tutan regionon inter lariveroj Kaveri kaj la Narmado.Tiu imperio montras la naskiĝon de kapabla administrado, transmaraj komercoj kaj la evoluo de novstila arkitekturo, nomata "Ĉalukja". La literaturo en la lingvoj kanada[57] kaj telugua[58] disfloris sub la malavara patroneco de la Ĉalukjaj reĝoj.

1014 pK: La Dinastio Ĉola

La ĉola reĝo Raĝaraĝo[59] estis unu el la grandaj reĝoj de la dinastio Ĉola. Li estas la fondinto de la barata mararmeo. Li konstruis la faman templon deTanĝoro[60]. Lia filo Raĝendraĉolo estis unu el la plej grandaj imperiestroj kaj militaj ĉefoj de la dinastio Ĉola. Li estis la heredanto de sia patro kaj, surtroniĝinte kiel imperiestro en 1014 pK, li konstruis grandan mararmeon, kio helpis lin konkeri Srilankon kaj la insulojn de Andamano kaj Nikobaro, Lakŝadvipo kaj Maldivoj.Li ankaǔ konkeris Singholon kaj Sriviĝajon (nuna Sumatro, Javo kaj Malajzio en sudorienta Azio) kaj la insulojn Pegu. Li venkis la reĝon Mahipala, la palan reĝon de Bengalujo, kaj Biharo. Dum lia vivodaǔro li vastigis sian imperion ĝis la bordoj de la rivero Gango.La ĉoloj fariĝis unu el la plej potencaj dinastioj en Azio. La TamilĈolaj armeoj estis honoritaj de Tajlando kaj de la ĥmera regno de Komboĝo. Dum tiu tempo la barata kulturo, lingvo kaj religio disvastiĝis tra la tuta sudorienta Azio. Multaj hindreligiaj kaj budaaj monaĥoj vizitis tiujn landojn. Li estis honorita per la titolo Gangaikonda Chola (kio signifas la ĉolo, kiu alportis la Gangon). Li konstruis Ŝivan templon en sia nova ĉefurbo Gangaikonda en Cholapuram , same kiel la fama templo Tanjavoro, konstruita de sia patro. Li renovigis la templojn . Amano kaj Konesvaram de Trinkomalio. Raĝendraĉolo konstruis en sia ĉefurbo vastan artefaritan lagon, dek ses kilometrojn longa kaj tri kilometrojn larĝa, kiu estas unu el la plej grandaj homfaritaj lagoj en Barato. Dum la ĉola periodo arto kaj arkitekturo atingis sian pinton. La Polovoj konstruis templojn elĉizinte montojn. Famaj temploj de la elefanto kaj de Mahabalipuram estis tiaj temploj, sed la ĉoloj komencis konstrui ankaŭ surterajn templojn.

10a Jarcento: Dinastio Pala 7561174

Post la morto de la potenca reĝo Ŝaŝanko, regis anarkio tra Bengalujo (kio nomiĝas Moconjaj en la sanskrita) kaj la popolo decidis, ke ili nepre bezonas reĝon, kiu povas regi super la krimuloj, atenculoj, ŝtelistoj kaj eksterlandaj atakantoj, kaj ili elektis iun kapablan homon, tio estas Gopalo[61]. Do li estis la unua, kiu kaptis la potencon de Gaŭro (tiama ĉefurbo de Bengalujo) per demokrata balotado. Li reĝis tre sukcese dum du dek jaroj kaj solidigis sian pozicion. La budaisma dinastio daŭris dum kvar cent jaroj (7501120 pK) kaj gvidis Bengalujon al paco, prospero kaj stabileco. La imperio atingis sian pinton sub Darmapalo[62] kaj Devapalo[63]. Darmapalo vastigis la imperion en la nordaj partoj de la subkontinento. Devapalo , la posteulo de Darmapalo, pligrandigis la imperion, enregniginte parton de suda Barato kaj ankaŭ preter tio. Lia imperio etendiĝis de Asamo kaj Utkalo (nuna Odisao) en la oriento, Afganujo en la nordookcidento kaj Dekano (suda Barato) en la sudo. Li frakasis la fierecon de la hunoj kaj humiligis la estrojn de pratiharoj, gurĝaroj kaj dravidoj . La morto de Devapalo finis la periodon de supreniro de la Pala Imperio kaj pluraj sendependaj dinastioj kaj regnoj aperis post tiu tempo. Tamen, alia posteulo Mahipala reakiris la perditajn partojn de la regno. Li firme administris Bengalujon kaj pligrandigis la imperion. Li postvivis la invadojn de la sudaj regnoj de Raĝendraĉolo kaj de la Ĉalukjoj . Post Mahipala la Pala dinastio denove ekvidis sian deklinon. Ili konstruis multajn templojn kaj artaĵojn. Ili estis grandaj mecenatoj de la Universitato de Nalanda kaj Vikramashila. Somapura Mahaviharo konstruita de Darmapalo estas la plej granda budaisma monaĥejo[64] en la hinda subkontinento. La Vaĝrajana[65] Budaismo floris en tiu tempo kaj ili agis por la enkonduko de mahajana budaismo en Tibeto, Butano kaj Birmo.Komercado kaj kultura interŝanĝo kun sudorienta Azio kreskis kaj ege floris. La skulptaĵoj kaj arkitektura stilo de la Sajlendra[66] Imperio (hodiaŭa Malajzio , Javo, Sumatro) atestas pri tio. Oni povas konsideri la Palan Imperion kiel la oran eraon de Bengalujo. La bengaloj neniam atingis tian alton de potenco kaj gloro antaǔe. La imperio komencis malvigliĝi ekde la 12a jarcento, post la morto de Ramapalo[67].

11791206: La dinastio Sen

Post la dinastio Pala la dinastio Sena regis la orientan Baraton. La plej eminenta reĝo de tiu dinastio estas Balalseno[68] (11251158) la filo de Biĝojseno[69]. Lia filo Laksmanseno estis lerta batalisto kiel la patro kaj venkis Kalinga, Kamrup kaj Kashi. Tamen dum la lasta periodo de sia regno li malfortiĝis kaj turka reganto Iktijarudin MuhamadbinBaktijar Ĥilĝi[70] subite atakis lian dumtempan ĉefurbon kaj li ne povis fari ion alian ol forfuĝi al orienta Bengalujo.

(11a16a Jarcento ): Islama invado

Antaǔ la islama invado la menciindaj potencaj regnoj estis tiuj de la Pratiharoj, kaj la Rastrokutoj en la sudo kaj de la Paloj en la oriento, sed ili senĉese batalis inter si. La hinda socio estis en tre malbona stato. Krom Bramhanoj kajKŝatrijoj[71] neniu rajtis legi la Vedojn. La kasta sistemo kaj la sistemo de netuŝeblo[72] detruis la integran socion kaj ĉies edukon. Mankis nacia solidareco inter la civitanoj. Do la grundo estis preta por fremda atako. Kiam la islamaj invadintoj venis en Baraton vasta landparto de la rivero Ĉenabo ĝis Hindukuŝo inkluzive de Kabulo estis sub Ĝojpalo, la reĝo de la hinduŝaha dinastio. Tre ambica turko Subutagin atakis kaj ekprenis la ŝtaton Peŝaŭaron[73] de Ĝojpalo je la dua klopodo. Post la morto de Subutagin lia filo Mahmud (9981030) sidis sur la trono de Gazni[74] kaj fine sukcesis venki Ĝojpalon. Ne povinte toleri la malvenkon Ĝojpalo sinmortigis en fajro. Mahmud atakis Kanaǔĝon[75] kaj Maturon[76] kaj detruis ambaǔ riĉajn urbojn kaj la tieajn templojn. Transirinte Raĝputanon li venis en la templon Somnath kaj forrabis ties riĉaĵojn kaj revenis hejmen kun granda trezoro.Muhamad Gori[77] Post Mahmud la dua turka heroo estis Muhamad. Gori . En 1191 pK, li suferis malvenkon fare de hinda reĝo Pritviraĝo Ĉaǔhana[78] en la batalo de Taraino. Katenite, Muhamad Gori estis starigita antaǔ Pritviraĝo, kiu malgraǔ la konsilo de lia ĉefkonsilantopardonis lin. Sed la sekvantan jaron Muhamad Gori revenis kun pli granda armeo kajvenkis kontraǔ Pritviraĝo. Pritviraĝo estis blindigita kruele kaj estis mortigita poste. Post tiu venko Gori revenis al sia patrolando, transdointe la venkitan landon al sia fidela generalo Kutbudin Ajbak[79]. Kutbudin etendigis sian regnon al la norda Barato kaj ĝis la valo de Gango. Kiam Kutbudin estis okupata por ordigi la administradon, lia ambica turka vasalo okupis parton de Biharo kaj Bengalujo. Li detruis la faman universitatojn de Nalando kaj Bikramŝilo kaj multajn budaistajn templojn. Fine li alvenis al Bengalujo kaj subite atakis Laksmansenon, la reĝon de la dinastio Sen en Bengalujo, kiu ne havis tempon por defendi sin.

Iltutmiŝ

Post la morto de Kutbudin lia bofilo Iltutmiŝ[80] okupis la tronon. Li regis en la periodo 12101236 kaj estas la vera fondinto la turka imperio en Barato. Dum la fino de lia regado interna ribelado ĝenis lin kaj kiam li estis okupata venki la ribelulojn, Ĝingis Ĥan[81] kun sia sovaĝa armeo atingis la nordokcidentan flankon de Barato kaj detruis la ŝtaton Panĝabo kaj Sinduo. Bonŝance li ne antaŭeniris plue kaj revenis hejmen. Post la forpaso de Iltutmiŝ lia filino Sultana Razija[82] heredis la tronon, sed ŝi estis la viktimo de konspiro de la eminentaj korteganoj. Ŝi estis eltronigita kaj murdita. Inter la konspirintoj Ulug Ĥan, alianome Giasuddin Balban[83] kaptis la potencon kaj regis ĝis 1287. Li konstante alfrontis problemojn de la aǔdacaj turkaj nobeloj, malplena reĝa trezorejo, kreskantaj atakoj de rabistoj kaj super ĉio, la timo de potencaj mongoloj ĉe la nordokcidenta limo de sia regno.

La dinastio Ĥilĝi[84] (12901320)

La plej aĝa filo de Iltutmiŝ estis murdita, alia filo ne ŝatis la dornoplenan tronon. En tia etoso Ĝalaludin[85], la gvidanto de la tribo Ĥilĝi okupis la tronon. Li estis milda kaj liberala. Alaudin Ĥilĝi[86], la nevo kaj bofilo de Ĝalaludin konspiris kontraǔ la maljuna reĝo kaj Ĝalaludin estis kruele murdita. Kvankam lia mano estis sangomakulita, Alaudin estis sukcesa imperiestro. Li senkompate detenis la internan ribeladon. Dum la komenco, li disdonis amason da mono al siaj soldatoj , kiun li forrabis el la ŝtato de riĉa Devgiri [anglalingva nomo], por kontentigi ilin. Li senigis la potencojn de la nobeloj kaj ilia parencoj kaj li neniam toleris la intervenon de la religiaj gvidantoj pri decidoj faritaj de li. Li konkeris preskaǔ la tutan duoninsulon, escepte de kelkaj nordaj kaj sudaj ŝtatoj. Li sekvis la doktrinon de suvereneco kaj centrigita administrado.

La dinastio Tuglak[87] (13201412)

Post la morto de Alaudin lia filo Mubarak Ĥilĝi[88] heredis la tronon, sed lia intima amiko Nasirudin Kusru[89] kaptis la tronon, murdinte lin. La amiroj[90] de Delhio invitis la reganton de Panĝabo, Gijasudin Tuglak[91] kaj surtronigis lin. Post la morto de Gijasudin lia filo Muhamad Bin Tuglak heredis la tronon. Lia cerbo estis plena de bonaj ideoj, sed li ne povis realigi ilin bone. Li translokigis sian ĉefurbon el Delhio al Devgiri kaj ordonis delhianojn loĝi en la nova ĉefurbo. Multaj homoj kaj speciale la infanoj kaj maljunuloj mortis survoje .Sed poste li pensis, ke Devgiri ne estas oportuna loko por regi la nordan Baraton kaj ordonis relokigi la ĉefurbon al Delhio. Li lanĉis kuprajn monerojn, sed li ne estis singarda pri falsitaj moneroj. La falsitaj moneroj difektis la tutan ekonomion. Li iam sonĝis pri disvenkado, kaj planis ataki Irakon kaj Ĥorasanon[92]. Li dungis multajn soldatojn kaj kolektis armilojn tiucele, sed fine li forlasis la planon. La grandega elspezo plue difektis la ekonomion. Li havis grandegan regnon preskaǔ la tutan duoninsulon. Post la morto de Muhamad. Bin Tuglak lia nevo Firuz Tuglok[93] sidis sur la trono. Li faris multon por la bono de sia popolo.Li pensis, ke la devoj de la reĝoj ne estas nur kolekti imposton, sed varti la popolon.Li estis granda mecenanto de eduko kaj literaturo.

La Atako de Timur: 1398

Timur[94], kiu estas konata kiel Tamerlan aŭ similaj nomoj al la okcidentanoj, estis militisto de 16a jarcento, de0veninto de turkamongola popolo. Li konkeris Persujon, Mezopotamion, Afganujon kaj la plej grandan parton de okcidenta kaj centra Azio. Timur transiris la riverojn Sinduo, Ĝilamo kaj Rabio en nuna Pakistano kaj marŝis por atingi Delhion. Nasirudin Mamud[95] , la lasta imperiestro de la dinastio Sultana forfuĝis al Guĝrato[96], ne povinte haltigi lin. Lia armeo kaptis urbojn kaj vilaĝojn unu post la alia kaj masakris civitanojn, forrabis tezorojn, bruligis aǔ detruis domojn kaj seksatencis virinojn por puni la idolistojn kaj malfidelajn hindoj laǔ la doktrino de islamo. Li buĉis ĉirkaŭ 100 000 hindojn kaj devigis aliajn konvertiĝi al islamo. Oni raportas, ke li utiligis 90 elefantojn por elporti la kaptitojn, kaj altvalorajn

ornamaĵojn, juvelojn, rabitajn en tiu konkero kaj ili estis utiligataj por konstrui la moskeon de Samarkando. La hostoriistoj kredas, ke la grandega Moskeo BibiĤanum[97] estas tiu moskeo. Tiu ĉi granda detruo kaj masakro frakasis la spinon de la dinastio Sultana. Ĉie regis anarĥio kaj la homoj, kiuj ne estis mortigitaj de Timur, mortis pro malsato.

La fondo de la imperio Mogol.

Babur

Babur, la fondinto de la imperio Mogol en Barato estis parenco de Timur kaj Ĝingis Ĥan[98]. Lia patro estis la reĝo de Fargano en la region inter Rusujo kaj Turkujo. Li perdis sian patron kiam li estis nur 12jara. Pro kontraǔeco de la parencoj li ankaǔ perdis la patran regnon. Li sukcesis venki parton de Afganujo kaj planis venki Baraton. La dinastio Sultana de Delhio estis tiam malforta kaj la tiea popolo estis kontraǔa al la tiama imperiestro Ibrahim Lodi . Invitite de Daulat Ĥan Lodi[99], Babur, reganto de Panĝabo, okupis Lahoron en 1524. En la batalo de Panipato[100] Ibrahim Lodi mortis kaj Babur kaptis la Delhian tronon. Li ankaǔ venkis la potencan reĝon Sangram Sing[101] de Meŭaro, Raĝastano[102]. Li tiam antaŭeniris ĝis Biharo. Li mortis en 1530 kaj lia filo Humajuno[103] heredis la tronon.

Humajuno kaj Ŝersaho

Sidinte sur la Delhia trono, Humajuno alfrontis du potencajn malamikojn, la afganan Ŝer Ĥan[104] kaj Bahadur Ŝaho de Guĝarato[105]. Ŝer Ĥan venkis Humajunon kaj, venkinte aliajn ŝtatojn, li fariĝis imperiestro de la norda Barato. Sed li estas memorinda pro sia bona adminitrado, porpopola kaj laika regprogramo. Li konstruis metalan vojon de Bengalujo ĝis Panĝabo, sed bedaǔrinde tiu grandanima imperiestro mortis per la subita eksplodo de bombo en 1545.

Akbar

Post la morto de Ŝer Ĥan, Humajuno revenis de Persujo kaj rekaptis la perditan regnon en 1 555, sed post unu jaro li mortis, kiam lia filo Akbar estis nur 14jara. Tre fidela amiko de Humajuno, Bajram Ĥan[106] fariĝis la anstataŭa reganto por Akbar kaj deklarinte Akbaron imperiestro li administris la regnon. Muhamad Adil Ŝah[107], la reĝo de la dinastio Sur klopodis regajni sian regnon kaj en la batalo de Panipat li malvenkis. Dum kelkaj jaroj Akbar sukcesis konkeri tri ŝtatojn de centra Barato, tamen la ambicio de Bajram estis preter la limo de tolereblo. Kiam Akbar senigis lin de la posteno, li ribelis, tamen li malsukcesis. Konkerinte kelkajn aliajn ŝtatojn, Akbar komprenis, ke establi suveranan imperion en Barato estas malfacile, dum la potencaj hindaj reĝoj de Raĝastano restas malamikaj. La saĝa Akbar ne nur etendis siajn manojn en amikeco, sed li faris ilin parencoj kaj konfidis al ili altajn postenojn kaj tio estis fruktodona. Nur Pratapaditjo[108], la reĝo de Meŭaro ne akceptis tiun amikecon kaj heroe batalis kontraǔ la mogola imperio dum sia tuta vivo. Samkiel Ŝer Ĥan Akbar estis ankaǔ nereligia. Li forigis specialajn impostojn, pagendajn nur de hindreligianoj. Tiamaniere Akbar sukcesis fortigi la fondon de la mogola imperio en Barato, plivastigi sian regnon kaj samtempe establi pacan etoson tra la vasta regno. Li certigis sekurecon, pacon, kaj prosperon de la popolo. La kortego de Akbar estis plenaj je erudiciuloj, kiuj estis famekonataj kiel “naǔ ĝemoj”. Akbar estis la plej nobla imperiestro el la islamaj regantoj de Barato. Akbar mortis en 1605 pK.

31.Ĝahangir[109]

Post la morto de Akbar lia plejaĝa filo Ĝahangir sidis sur la trono. Li volis pligrandigi la regnon. Kvankam la plejparto de la regnestroj de Raĝastano cedis al Akbar. la regnestro de Meŭaro ne cedis. Post la morto de Protapaditjo lia filo Amar Sing[110] cedis al Ĝahangir kaj laǔ aparta interkonsento li fariĝis speciala vasalo. Ĝahangir ankaǔ sukcesis etendigi sian regnon al la sudo. Li tre bone administris la regnon kaj estis favora al neŭtrala juĝsistemo. Li nuligis kelkajn kruelajn punmetodjn. Li egale respektis hind religiajn kaj islamajn ermitojn. Oni plendas, ke lia bela edzino Nurĝahan[111] intervenis en la administraj kaj eĉ militaj aferoj. Li konstruis grandan konstruaĵon en Delhio, nome I'timādudDaulah sur la tombo de la patro de Nurĝahan.

Saho Ĝahan[112]

Saho Ĝahan la tria filo (de la hindreligia edzino) de Ĝahangir heredis la tronon. Li venkis kelkajn sudajn ŝtaton. Li ŝatis pompon kaj luksan vivon. Li konstruis la faman Taĝmahalon[113] sur la tombo de sia kara edzino Mumtaz. Li estis inteligenta, energia kaj granda mecenanto de eduko. Li elspezis grandan monsumon por konstrui la faman “Pavtronon”, uzante oron kaj juvelojn, inkluzive la mondfaman diamanton Kohinur. Unue li estis tre simpatia al la eǔropaj negocistoj, sed kiam la portugaloj okupis sin pri sklavnegoco, piratado kaj kristanigo, li malpermesis al ili resti. Pro lia luksaĵo kaj pompo la reĝa trezorejo malpleniĝis. La regatoj ne povis toleri la pezon de impostoj kaj en kelkaj regionoj regis malsatego.

Aǔrangzeb (16581707)

Kiam Ŝaho Ĝahan estis malsana liaj kvar filoj kverelis inter si por kapti la tronon de Delhio. La tria filo Aǔrangzeb sukcesis kapti la tronon, kruele mortiginte aliajn du fratojn kaj malliberiginte la maljunan patron. Lia dua frato Ŝuĝa[114] petis azilon en Arakano, sed la tuta familio inkluzive de Ŝuĝa estis mortigitaj tie. Kvankam Aǔrangzeb sekurigis sian tronon per fratmurdo, tra la tuta vivo li devis okupi sin por haltigi la vastan ribeladon, kiu okazis ĉie. La raĝputoj[115], kiuj estis lafortika apogo de la mogola imperio denove fariĝis malamikoj de li pro lia ortodoksa religia politiko kaj agresema imperiismo. Lia imperio estis tro granda, por ke li povu administri ĝin bone.Kiam li estis okupita haltigi la ribelon en la nordo la sudaj ŝtatoj plifortigis siajn potencojn. Li ne povis venki la hindan reĝon Ŝibaĝi[116] en Maharaŝtro. Li murdis sikan guruon, Tegbahadur[117], kiam li rifuzis konvertiĝi al islamo. Tio kaŭzis grandan problemon al li. Li apartenis al la sunaa branĉo de islamo kaj li estis tiel maltolerema, ke li celis detrui du ŝijaajn ŝtatojn de Biĝapuro[118] kaj Golkondo[119].Li ordonis detrui multajn hindreligiajn templojn en Guĝrato, Kaŝmiro kaj Baranaso. Li havis multajn bonajn kvalitojn tamen la pleja parto de liaj regatoj estis malkontentaj pro lia rigora religia sinteno kaj tio konstruis la grundon por la falo de imperio Mogol.

La Marata[120] Imperio

Ŝibaĝi

Komenciĝis rekta batalo inter la Marata reĝo Ŝibaĝi kaj la Mogoloj, post la falo de la ŝtatoj Biĝapuro kaj Golkondoj. Kiam Aǔrangzeb estis okupata en norda Barato Ŝibaĝi okupis Biĝapuron. La postan jaron li kolektis multajn tezorojn, forrabinte la riĉan ŝtaton de Surato. Aurangzeb sendis sian onklon Ŝajesta Ĥan, sed li malsucesis kontraǔ Ŝibaĝi. Tiam li sendis du tre lertajn generalojn Dilir Ĥan kaj Ĝajsingo[121] . Ili sukcesis igi Ŝibaĝi-n cedi kaj invitis lin al la korto de Aǔrangzeb, kiu rompinte la kondiĉon, hejmarestis Ŝibaĝi-n . La tre inteligenta Ŝibaĝi iel forfuĝis. Poste Ŝibaĝi regajnis ĉiujn siajn regnojn unu post la alia. Ŝibaĝi ne estis nur granda militisto li estis grandanima administranto. Li estisneedukita filo de povra komizo kaj per sia inteligento kaj milita lerteco, li konstruis grandan regnon, batalinte kontraǔ la tre potenca mogola imperio. Kvankam li naskiĝis en hindreligia familio, li estis senreligia reĝo en sia regado.

BritaPeriodo

Dum la malgraviĝo de la mogola imperio plifortiĝis multaj etaj regnoj kiel Hajderabado (Nizam), Bengalujo (Murŝid Kuli Ĥan[122]), Ajoĝa[123] (Sadat Ĥan), Majsoro (Hajdar Ali)[124] . Tamen la marata imperio estas speciale menciinda, ĉar ili posedis grandan teritorion, preskaǔ du trionojn de la tuta Barato. Ili volis fondi hind religian imperion tra la tuta Barato, forpelinte la fremdulojn. Sed ili ne havis planon tiurilatan, kaj cetere ili ne militis kontraǔ du aliaj potencaj hindaj regnoj, de Raĝastano kaj Majsoro. Dum la regado de Baĝi Rao, la unua[125] la imperio estis plej granda, tamen ĝi komencis malgraviĝi dum la regado de lia filo Balaĝi Baĝi Rao[126]. Ankaǔ komenciĝis interbatalo, kio malfortigis la imperion kaj kiam Muhamad Ŝah Abdali el Afganujo atakis Baraton, ili ne povis rezisti kontraŭ li. Bonsance Abdali ne havis ambicon fondi imperion en Barato. Li estis kontenta forrabi la tezorojn de Barato. En tiu malorda, malforta kaj disdivitita Barato la britaj komercistoj, la “East India Company”, Orienthinda Kompanio, bontrovis oportunon fariĝi reganto. Dum la tempo de Ŝaho Ĝahan portugalaj, nederlandaj, anglaj kaj francaj komercistoj venis al Barato. Unue la portugaloj havis komercan konkurencon kun la nederlandanoj kaj poste kun la angloj. Antaǔ 1742 francoj ne havis ian politikan ambicon en Barato, tamen vidinte la malfortecon kaj malakordon inter la barataj reĝoj Jozefo Duple’[127] sonĝis pri koloniado en Barato. La angloj ankaǔ ne sidis senage. Barataj reĝoj, kiuj batalis unu kontraŭ la alia petis helpon de ambaǔ eǔropaj potencoj, kio kaŭzis batalon inter la francoj kaj la angloj en Barato. En Bengalujo la Orienthinda Kompanio preter la komercado konstruis fortikaĵon en Kalkato kaj okupis sin pri la politiko de Bengalujo. La bengaloj speciale la nobeloj kaj komercistoj ne ŝatis la reĝon[128] Siraĝudaŭla[129]. Ili kaŝe kontaktis kun la lordo Klajv[130] de la Orienthinda Kompanio. La lordo Klajv tentis la bengalan generalon Mir Ĝafar[131], kaj promesis al li, ke se li helpas al Klajv venki en batalo kontraǔ Siraĝudaŭla, Mir Ĝafar fariĝos la reĝo. Kiam la batalo okazis inter Siraĝudaŭla kaj la kompanio en Polasi, Mir Ĝafar restis senaga laǔ la interkonsento. Evidente Siraĝudaŭla malvenkis kaj Mir Ĝafar fariĝis la reĝo de Bengalujo en 1757. Sed la vera potenco restis en la manoj de la Kompanio. Mir Ĝafar ne povis kontentigi la britajn komercistojn dum longa tempo kaj la kompanio anstataǔigis lin per Mir Kasim[132] kiel la reĝo de Bengalujo. Laǔ la kontrakto la Kompanio rajtis kolekti impostojn, sed la administrado restis ĉe Mir Kasim. La Kompanio kolektis impostojn kiel eble plej multe. La normalj homoj fariĝis malriĉaj kaj eĉ ne havis monon por kultuvi siajn kampojn, kaj plue dum du sinsekvaj jaroj ne pluvis sufiĉe. Okazis granda malsatego en 1770 kaj unu triono de la bengala popolo mortis pro malsato. Mir Kasim rifuzis roli kiel la marioneto en la manoj de la britoj. Li kontaktis kun la reĝo de Ajoĝa kaj la mogolan imperiestron Ŝaho Alam, sed en la batalo de Boksaro en 1764 la britoj venkis la kombinitajn fortojn de Mir Kasim kaj la bazo por la ekesto de la brita imperio en Barato ekestis. Post la morto de la marata reĝo Ŝibaĝi, la marata potenco malfortiĝis, speciale post la malvenko en la batalo de Panipat (1761), tamen ili ne tute malaperis. La marata potenco rekreskis sub la gvido de la reĝo Madav Rao[133], sed post lia subita morto denove malvigliĝis la marata regno. En 1817 la lordo Ŭorin Hejsting[134] devigis ilin subskribi mandaton per kiu granda parto de la marata regno transiris al la brita imperio. Alia granda baro la brita imperio en Barato estis la regno de la sudo Majsoro. La batalo inter la britoj kaj Majsoro estas tre grava en la historio de Barato. La brita registaro batalis kelkfoje kontraǔ Hajder Ali kaj lia filo Tipu Sultan. La patro kaj la filo ne kompromisis pri la sendependeco de sia regno. La reganto (nizam) de Hajderabado roliskiel oportunisto en la batalo. Unue li estis en la flanko de Hajdar Ali, sed poste li transiria al la flanko de la angloj. Rompinte la interkonsentojn de antaǔa intertraktado Lordo Konŭolis[135], la vicreĝo (Governor General) de Barato, batalis kontraǔ Tipu Sultan kun la helpo de la nizam kaj venkis lin. Lordo Ŭelzli[136], la sekvanta vicreĝo, venis al Barato, kiam en Eǔropo Britujo batalis kontraǔ Francujo. Ŭelesli bone sciis, ke Francujo havas bonan rilaton kun Tipu Sultan. Tio estis granda kapdoloro por li kaj li senprokraste formis aliancon kun la nizam kaj la marata reĝo kaj kune batalis kontraǔ Tipu. Tipu mortis en la batalkampo. En la batalo de Karnatako en suda Barato la britoj venkis la francojn kaj foriĝis ĉian baron por flirtigi la britan flagon tra Barato. Ne nur per batalo, sed per diplomataj manovroj la britoj iom post iom aneksis aliajn ŝtatojn al sia imperio. Dum la fino de la dekoka jarcento komenciĝis batalo inter Britujo kaj Napoleono. La brita registaro tutforte klopodis senigi la baratajn reĝojn de la influo de la francoj. Dum la Granda Ribelado la indiĝenaj reĝoj helpis la britojn por rezisti la ribeladon. La britoj bezonis tiajn pruvitajn amikojn, pro kio ili decidis ne ataki iliajn regnojn. La brita impreriestrino Viktoria[137] proklamis ke, se la indiĝenaj reĝoj esprimas lojalecon al Britujo, Britujo protektos iliajn regnojn kaj ili kiel reĝoj ĝuos internan sendepedecon, kondiĉe ke ili pagos por vivteni la britajn soldatojn postenitajn en ilia regno kaj pagas jarfinan imposton. La britoj nomis ilin “Princaj ŝtatoj”. La nizamo[138] de Hajderabado estis la unua, kiu akceptis tian amikecon kaj poste multaj aliaj malgrandaj ŝtatoj sekvis lin. Entute la nombro de protektitoj aǔ Princaj Ŝtatoj estis 562, el kiuj la plej grandaj estis la ŝtatoj Hajderabado, Kaŝmiro kaj Travankoro. Post la morto de la guruo Gobinda Sing la siĥoj sub la gvido de Banda batalis kontraǔ la mogola imperio kaj fondis grandan sendependan siĥan ŝtaton, sed tiu regno malvigliĝis kiam Banda mortis en 1716. Iom poste Ranĝit Sing[139] prenis la stirilon kaj fondis siĥan ŝtaton unuiginte la malgrandajn siĥajn ŝtatojn. Poste tiuj malgrandaj ŝtatoj petis helpon de britoj por regajni siajn regnojn, tamen la britoj ne ŝatis igi la potencan reĝon Ranĝit Sing malamiko pro la antaǔtimo de ebla alianciĝo de li kun Napoleono, kiu tiam rigardis orienten. Male la brita vicreĝo Ŭiljam Bentink[140] starigis porĉiaman amikan rilaton kun Ranĝit Sing (Lahora interkonsento). Post la morto de Ranĝit Sing Lordo Dalhaŭzi[141] okupis la siĥan regnon, rompinte la lahoran interkonsenton per granda batalo en 1849. Tiamaniere la siĥa regno en Panĝabo finiĝis. Lordo Dalhaŭzi estis granda imperiisto, kiu okupis ankaǔ Birmon kaj Nepalon.

Granda Ribelado (1857)

En 1857 la britoj kompletigis la politikan kontrolon de Barato, sed la subpremo en la kampo de politiko, ekonomio, socio, religio ktp. malkontentigis la popolon. Perdinte la malnovan ekonomian ordon, multaj agrikulturistoj, laboristoj, metiistoj, komercistoj fariĝis malriĉaj. La malnovaj familianoj de la indiĝenaj reĝoj kaj princoj ankaǔ serĉis manieron por regajni siajn regnojn, speciale kiam la britoj decidis formale forigi la mogolan imperion . La barataj soldatoj estis malkontentaj pro la diskriminacio de salajro inter blankaj soldatoj kaj la indiĝenaj soldatoj. La ribelo tamen ekfulmis pro onidiro. Nova pafilo de la speco “enfild” (“Enfield”) estis enkondukita en la armeon kaj la soldatoj devis mordŝiri la kartoĉojn ŝirmitajn de graso de bovo kaj porko. Por hindreligianoj bovaĵo estas ne manĝenda same la porko por islamanoj. La soldatoj pensis, ke la britoj kaŝe volas, ke ili ŝanĝu siajn religiojn. La ribelado komeciĝis en Bengalujo kaj disvastiĝis tra la vasta ganga ebenaĵo kaj norda Barato. La ribelantoj invitis la maljunan ŝahon Bahadur, la pensiulan mogolan imperiestron kaj proklamis lin imperiestro. La menciinda gvidantoj estis Lakŝmibaj, la reĝino de Ĵansio[142], Nana Sahib, kaj Tatja Topi[143] de Kanpuro. En tiu ribelado la normalaj popolanoj ankaǔ partoprenis. Ili estis tre simpatiaj al la soldatoj kaj atakis policejojn kaj juĝejojn, forbruligis impostajn paperojn kaj eĉ murdis blankulojn. Kvankam la ribeluloj unue havis sukceson, ili malvenkis fine, ne havante modernajn armilojn. La edukitaj homoj tamen estis fidelaj al la britoj , ĉar ilij estis kontentaj pri la modernaj kaj progresemaj programoj de la brita registaro. Tamen post la Granda Ribelado okazis granda ŝanĝiĝo en la administrado. La brita imperiestro rekte enprenis la stirilon de la mano de la Orienthinda Kompanio, kaj li decidis administri rekte tra la vicreĝo, alivorte tra lia reprezentanto.

Sendependiga periodo

La brita regado ne estis nur malbeno por Barato. La baratanoj klerigis sin per la okcidenta eduko. Lerninte la anglan lingvon, la baratanoj eksciis pri la Franca Revolucio, ili povis legi la librojn de la eminentaj eǔropaj verkistoj kaj estis inspiritaj de Ruso’, Voltero, Macini, Garibaldi[144] ktp. Tiuj altedukitaj junuloj serĉis vojn por liberigi sian patrinlandon el la subjugado de la brita imperio. Dum longa tempo regis multaj naǔzaj kaj kruelaj sistemoj en la barata socio. La vidvinoj de mortintaj edzoj estis kune bruligitaj en la sama brulŝtiparo. La reformisto Ram Mohan[145] helpe de Lordo Kenin[146] forigis tiun praktikon. Vidvino en hindreligia socio ne rajtis reedziniĝi eĉ se ŝi estis juna. Iŝvar Ĉandra Vidjasagar[147] helpe de Lordo Dalhaŭzi forigis ankaǔ tian sistemon. Li abolis ankaǔ la sistemon de multfoja edziĝo dum la antaŭa edzino estas viva. Li, kunlabore kun Drinkŭota Bitn[148], komencis la edukadon de virinoj. Do en la unua periodo la britaj regantoj helpis la reformajn programojn de la hinda socio. Kabir, Nanak, Namdev, Sriĉaitanja[149], Ramananda ktp. predikis kontraǔ la ortodksimo en la hinda socio kaj klopodis konstrui ponton inter hindreligianoj kaj islamanoj. Svami Vivekanondo[150] estis hindreligia monaĥo, kiu senigis la hindan socion de superstiĉo kaj ortodoksismo kaj li starigis la religion sur logiko kaj realeco. Revigliĝinte pro liaj firmaj predikoj, multaj junuloj dediĉis sin por senĉenigi la “patrinon Baraton” (la patrinlandon) el la fremda mano. Antaǔ la “Granda Ribelado” en 1757 la edukita parto de la socio de Barato estis kontenta pri la brita regado, sed kiam la eǔropaj komercistoj fondis grandajn fabrikojn kaj komencis ekspluati la laboristojn kaj kiam la indiĝena ekonomia sistemo kadukiĝis, ili ne plu pretis toleri tian ordon . La vasala sistemo, iniciatita de Lordo Konŭolis en 1793, pavimis la vojon por la vasaloj ekspluati la kamparanojn per la granda ŝarĝo de impostoj. Ne havante alian rimedon por labori la popolo fariĝis mizera. La vasalaj, feǔdaj , princaj ŝtatoj, la bienuloj, la pograndistoj, la policanoj kaj la registaraj dungitoj ekspluatis la homojn ĉiamaniere. La granda ŝarĝo de impostoj estis ne tolerebla. La dungitoj en diversaj fabrikoj kaj oficejoj estis indignitaj pro la blankuloj. Kiam diversaj ĵurnalojpublikigis pri la registara miskondutoj, la vicreĝo Lordo Litn[151] sufokis la gorĝon de la ĵurnaloj. Pro la nehavo de modernaj armiloj naskiĝis ĉie vasta terorismo kaj kaŝmurdado. Surĝo Sen[152], instruisto de gimnazio planis batali kontraǔ la brita registaro. Se la brita sekreta servo ne scius lian planon, Surĝo Sen estus povinta liberigi grandan parton de orienta Barato. Tri aǔdacaj junuloj Binoj, Badal kaj Dines venis en la ĉefadmistran domon en Kalkato kaj pafmortigis kruelan policinspektoron Simpsn kaj altrangan oficiston Greg kaj rekte batalis kun la brita armeo. Badal kaj Binoj sin mortigis. Dines estis mortpunita. Raŝbehari Bose alia bravulo aliĝis al la Movado gadar (= revolucio) kaj planis enfiltri siajn kamaradojn en la britan armeon kaj organizi ribeladon dum la foresto de la blankaj soldatoj pro la unua mondmilito. Perfidulo malkaŝis la planon kaj la tuta plano fiaskis. La aktivuloj estis mortpunitaj, sed Raŝbehari forfuĝis al Japanujo kaj fondis tie Baratan Sendendigan Ligon. En la parko Ĝalianŭala[153] apud Amritsar la generalo Majkl Oŭdŭaja[154] mortpafis 1 000 siĥojn, kiuj celebris la baratan Novjaron. La orfa knabo Bagat Sing[155] vidis tion kaj ĵuris venĝi tion. Li iris al Londono kaj havis la kuraĝon mortigi ambaǔ homojn Zetlend kaj Oŭdŭaja en la konstruaĵo Caxton Hall en Londono. Ekzistas multaj tiaj ekzemploj. Por kolorigi tolon la kotonindustrio tra la mondo bezonis indigaĵon. Tiutempe tio produktiĝis el indiga planto. La kultivado de tiu planto estis tre profitodona kaj la britaj plantistoj perforte forprenis la fekundajn rizkampojn kaj devigis la kultivistojn labori por la kultivado de indigujo. Tio naskis malamon kontraǔ la blankuloj kaj pro tio komenciĝis politika movado, tio estas la “Indiga Ribelado”. La fluo de eventoj timigis la registaron pri baldaǔa revolucio. Kiel protekta sistemo ekestis pro iniciato de la britoj la “Brita Barata Societo” (1852) estrata de Alen Oktejvjen Hjum[156]. La societo konsistis el dignaj baratanoj kaj ili klopodis aǔdi la malfacilojn kaj plendojn de baratanoj. Surendra Nat Benarĝi[157], bonega oratoro kaj eksa administranto sub la brita regno ankaǔ fondis “India Association” kiuj estis la unua versio de Barata Nacia Kongreso, la ĉefa ilo de estonta politika agado. La unua epoko de la Kongreso konsistis nur el peto kaj almozado al la registaro. Sed poste oni komprenis, ke sen agresa movado la registaro ne faros ion. Rezulte de tio la Kongreso estis dividita en du grupoj. La ekstremista grupo en la unua fazo konsistis el Bal Gangadar Tilok[158], Lala Laĝpat Raj[159] kaj Bipin Ĉandra Pal[160] (la trio estis nomata “LalBalPal”) kaj la moderaj grupanoj estis S.N.Banerĝi, Gopal Kriŝna Goĥle,Firoz Ŝhah Mehta ktp. Poste Ĉittaranĝon Das kaj lia sekvanto Netaĝi Ŝubhaŝ Ĉandra Boŝu[161] prenis eĉ armilon.

Sinregado

Bal Gangadar Tilok kaj Ani Besent[162] planis movadi por Memregado (Home Rule) de baratanoj interne de la brita regno, samkiel la sistemo de memregado ekzistanta en Irlando. La registaro ne akceptis tion kaj arestis Sinon Besent kaj Tilok, kiuj movadis pri tio. La tuta lando estis multe agitata per tiumovado.

Mohandas Karamĉand Gandi[163]

Intertempe M.K.Gandhi el Suda Afriko venis al Barato. Li studis leĝon kaj praktikis en la advokata kolegio Inner Temple, en Londono kaj movadis por la barataj laboristoj, laborintaj en a Afriko, kiuj estis subpremitaj tie la britoj. Li aplikis unikan movadmetodon de “Ne Perforto” kaj “NeKunlaboro” en la politika kampo kaj tiumaniere sukcesis. Li aliĝis la baratan partion “Kongresan Partion” kaj aktive laboris por la memregadomovado kaj iom post iom li fariĝis nedisputebla gvidanto de Barato. Krom politikisto Gandi estis granda socia refomisto. Li movadis por forigi la sistemon de netuŝebleco kaj superstiĉo kaj li predikis pri egalrajtoj de la popolo. Kiel la ĝoina monaĥo li purigis sin per fastado kaj neniam forlasis veron. Li havis tre simplan vivstilon kaj forlasis ĉian luksaĵon. Tiuj virtoj allogis la popolon kaj kiam li alvokis la popolan amason partopreni, ĝi partoprenis. Li havis magian personecon. Dum la “Amas murdado” (stratbatalo inter hindreligianoj kaj islamanoj) en Kalkato la 16an de aŭgusto 1946, lia simpla peto haltigis la tumulton, kion la tuta armeo ne povis fari. Gandi agitis la popolon kaj kiam la agititaj homoj fariĝis venĝemaj, li forigis la movadojn. En 1919, post la masakro en la Parko Ĝaliŭanvala , Gandi organizis Satyagrahon, sed kian la popolo fariĝis kruele venĝaj, la movado estis forlasita. Dum 1920 22, li organizis la movadon “Ne kunlaboro”. La movado atingis sian pinton kaj la vilaĝanoj de Ĉoǔri ĉoǔra bruligis policejon kaj mortigis 12 policanojn, responde al la brutaleco de la policanoj. Gandi abortis la movadon. Malgraǔ la ricevita helpo de la Kongresa Partio, la britoj, post la dua mondmilito, ne volis transdoni la potencon al la baratanoj kaj Gandi lanĉis la movadon Quit India (Forlasu Baraton), sed kiam la popolo fariĝis kruele venĝa Gandi komencis fasti ĝis la tumulto haltis.

Ŝubhaŝ Ĉandra Boŝe kaj Jaŭaharlal Nehru[164]

Du altedukitaj junuloj, Ŝubhaŝ Ĉandra Boŝe kaj Jaŭaharlal Nehru venis en la politikan arenon de Barato kiel la helpantoj de Gandi. Ŝubhaŝ estis talenta studento, brava kaj aǔdaca batalanto. Sukcesinte en la ekzamenon por la Barata Ŝtata Oficistaro, li forlasis allogan registaran postenon kaj dediĉis sin al la servo de la patrinlando. Motilal Nehru, la patro de Jaŭaharlal Nehru estis jam la kunlaboranto de Gandi. Nehru ankaǔ studis en la lernejo Trinity kaj studis leĝon en Inner Temple, en Londono kaj dediĉis sin al la sendependiga laboro. Ambaǔ junuloj kredis je socialismo kaj apartenis al la pli eksterma grupo de la Kongresa Partio, kie ili advokatis pri plena sendependeco, tamen Nehru poste venis al Gandia flanko dum Ŝubhaŝ staris kontraǔ Sita Ramaja, la kandidato de Gandi, en Kongrespartia voĉdono la 29an de januaro 1939 kaj fariĝis la prezidanto de la Kongresa Partio, venkinte Sitan Ramajan.Tio ne ĝojigis Gandin; li deklaris, ke la malvenko de Sita Ramaja estas fakte lia malvenko. Por Gandi, lia nova metodo de senperforto estis grava, sed por Ŝubhaŝ la sendependiĝo de Barato estis pli grava. Ŝubhaŝ neniam kredis, ke pere de la senperforto de Gandi la britoj forlasos Baraton kiel obeemaj knaboj. Li ŝatis transformi la vengemon de la popolo al revolucio kaj al milita rezitado. Li ankaǔ kredis je la pensado de antikva barata filozofo Ĉanakjo, ke malamiko de malamiko estas amiko, por kiu li estis preta manpremi al iu ajn malamikon de la britoj. Kvankam li elekiĝis la prezidanto de la Kongresa Partio li ne povis labori laǔ sia idealo, pro la konstanta kontraǔo de la grupo GandiNehru kaj naǔzite, li forlasis la Kongresan Partion por formi alian partion, kies nomo estis Forward Bloc. Li estis enkarcerigita en Mandalajo, Birmo kaj kiam lia sanstato fariĝis kriza, li estis hejmaresita en Kalkato. Preter la gardemaj okuloj de britaj policistoj la leonkora Ŝubhaŝ riskis forfuĝi al Afganujo de sia hejmo. Li toleris neimageblan ĉagrenon por kaŝe transiri la limon de Afganujo. Fine li atingis al Germanujo tra Rusujo. Li renkontis Hitleron, tamen ne ricevinte sufiĉan helpon de Germanujo, li venis en Japanujon per longa vojaĝo per submara ŝipo. Rasbihari Bos[165], kiu kreis la Baratan Sendependigan Ligon kelkajn jarojnantaŭe, formale transdonis la stirilon de tiu armeo al Ŝubhaŝ. Multnombraj baratanoj, loĝantaj en sudaziaj landoj, tutkore kaj amase akceptis lin kaj helpis lin kiel eble plej multe. Intertempe la brita armeo falis en Singapuro kaj cedis al la japana armeo. 40.000 kapitulacintaj barataj soldatoj tiam aliĝis al INA ( Indian National Army = Barata Nacia Armeo, la reorganizita Barata Sendependiga Ligo). La INA liberigis parton de orienta Barato kaj formis suverenan ŝtaton, kun ĉefurbo en Portbler[166], kaj estis agnoskita de ok ŝtatoj. Hiroŝimo kaj Nagasako en 1945 estis detruitaj per atombombo kaj Japanujo kune kun INA cedis al la Alianca Potenco la 2an de septembro 1945. Oni raportas, ke Ŝubhaŝ mortis survoje en aviadilakcidento, tamen tio ne estis pruvita ĝis nun.

La Islama Ligo kaj la divido de Barato

La ideo de dividiĝo inter hindreligianoj kaj islamanoj, elpensita de Said Ahmad[167] spronis la formadon de la Islama Ligo en 1906. Ili certigis lojalecon al la registaro por gajni diversajn privilegion. La registaro donis preskaǔ saman gravecon al la islama Ligo kaj al la Partio de la Kongreso por kojnumi en la divido inter hindreligianoj kaj islamanoj. Lordo Kezn[168] dividis Bengalujon kaj la tuta lando proteste eksplodis kaj la registaro devis buligi la decidon post kvin jaroj, tamen tio dividis la hindanislaman solidarecon. En 1926 okazis 72 religiaj stratbataloj inter hindreligianoj kaj islamanoj. Longa movado kaj diversformaj politikaj agitadoj devigis la registaron doni rajton al la baratanoj eniri lokajn kaj centrajn administrajn komisionojn. Surbaze de la teorio de “du nacioj” Moli kaj Mintoŭ[169] en 1909 donis specialan voĉdonrajton al la islamanoj kaj aliaj religiaj grupoj, kio instigis malpacon en 1946 inter hindreligianoj kaj islamanoj. Okazis stratbataloj inter ili en Kalkato kaj ĉ. 6.000 homoj mortis. Muhamad Ali Ĝina [170], ankaǔ edukita en Londono, advokato fariĝis la prezidanto de la Islama Ligo kaj klopodis engrupigi la baratajn islamanojn kiel unu difinitan religian kaj politikan blokon kaj tio poste glatigis la procedon de divido de Barato, surbaze de religio. Fazlul Haq, aktivulo de la bengala naciismo kaj kontraŭanto de la Islama Ligo de Ĝina, rapide eniris en la Islaman Ligon kaj dum la Lahora Kongreso(1940) li deklaris, ke oni devas formi sendependajn islamajn ŝtatojn kune kun sendepeda barata ŝtato. La brita registaro decidis juĝiste puni la batalantojn de INA per milittribunalo. La novaĵo disvastiĝis kiel ĝangalfajro. En la okuloj de baratanoj inkluzive islamanojn, Subhas estis nacia heroo kaj la INAsoldatoj estas liberecbatalantoj. Neniam en la historio de Barato oni renkontis tiom da tumulo de Himalajo ĝis la hinda maro. Nehru kiu denuncis la INAn kiel renegaton, fariĝis la advokato por la akuzotaj soldatoj. Pro timo la registaro forlasis la planon. Post la dua mondmilito la ekonomio de Britujo estis tre malbona, ili perdis multajn junulojn en la milito, kaj la restintaj soldatoj estis aǔ kriplaj aǔ militlacaj kaj la barataj soldatoj, kiuj estis la spino de la brita armeo, fariĝis nefidelaj pro la influo de INA. La fantoma Ŝubhaŝ estis pli dangera ol la vivsntsa Ŝubhaŝ. Post la ribelado en Reĝa Mararmeo en 1946, tio estis kristale klara. Britujo decidis forlasi Baraton. En tiu situacio la militheroo Ĉeĉil[171] malvenkis en la voĉdono kaj Klement Atli[172] de la Laborista Partio kaptis la potencon en Britujo. La nova brita ĉefministro Klement Atli deklaris, ke li transdonos la potencon al la baratanoj la 20a de februaro 1948 kaj sendis Lordon Maŭntbatn[173] kiel vicreĝon de Barato por fintrakti la transdonon. Intertempe M.A. Ĝina postulis Pakistanon por la islamanoj kaj la brita registaro estis longdaǔra apoganto de tiu ideo, bontrovis ĝin, sed Mahatma Gandi ne ŝatis tion. Maŭntbaten tentis Nehru pri tuja transdono de potenco al li, se li akceptas la dividon. Ŭalabaj Patel[174] kaj Nehru sukcesis manovri Gandin for de la ĉefaj politikaj eventoj[175]. Gandi ne akceptis la dividon, sed li tiam ne havis la potencon haltigi la kreadon de Pakistano.

Barato sendependiĝis la 15an de aǔgusto 1947 kaj Nehru fariĝis la ĉefministro de la malgrandigita Barato. Dum la ceremonio en Delhio, la malĝoja, ĉagrenita Gandi restis en izola ĉambro en fora Kalkato. Li estis murdita la 30an de januaro ,1948. La saman jaron la ĉefministro de Pakistano, M.A. Ĝina ankaǔ mortis.

NOTOJ

provas daŭre komplete esperantigi nomojn laŭ la prononco. Kiam tio ne estas farata, la nomo aperas en kursiva formo. Apartan problemon prezentas la nomo Nehru, kiu estas elparolata malsame en malsamaj partoj de Barato. Neharu (kun tre mallonga a) aŭ Neheru. En la fino ni elektis la formon Neheru, laŭ la internacia elparolo. Neniu solvo estas tute kontentiga.

[2] Temas pri la tri plej gravaj rolantoj en la agado por sendependiĝo de Barato. Malplej konata el la tri ekster Barato estas Subhas Chandra Bose [ŝubhaŝ ĉandra boŝ], kiu rekte batalis kontraŭ la britoj.

[3] Temas pri la partio normale nomata Barata Nacia Kongreso.

[4] Ĉefurbo de la landoparto Utarpradeŝo. Lucknow en la angla.

[5] Gandi havis la honortitolon “Mahatma” = grandanima.

[6] Siĥismo estas unudia religio fondita en la 16a jarcento en Hindujo, en Panĝabo. La panĝaba vorto siĥ signifas disĉiplon. Siĥo estas tiu, kiu kredas je unu dio kaj je la instruoj de la dek majstroj, entenataj en la sankta libro de siĥismo de Guru Granth Sahib.Siatempe budaismo kaj ĝajnismo estis inspiritaj de religiaj kaj socia ideoj el la prahindua etoso. Siĥismo estas pli nova kaj influita de islamo, iom sinkretisme. Siĥismaj kredoj koincidas kun islamo, ekzemple pri unudiismo, aŭ kun hinduismo, ekzemple pri devoteco. Tamen, ĝi ne estas nur mikso de du antaŭaj religioj sed io nova. Siĥoj kredas, ke nova dia revelacio igas ĝin prava. El la rilata artikolo en Wikipedia.

[7] Fondaĵo memore al Ĝaŭaharlal Neru.

[8] Homo sapiens = saĝa homo en la scienca latina lingvo, la nuntempa homspeco.

[9] Homo erectus = staranta homo, kiu forlasis la kutiman simian kvarkruranpozicion.

[10]a. k. e. = antaŭ (la) komuna epoko = antaŭ Kristo. k. e. = komuna epoko = post Kristo.

[11] GhaggarHakra estas la normala transilterumado al latinalfabetaj lingvoj.

[12] Rigvedo finiĝis ĝis la jaro 1 500 a. k. e. laǔ Mary Pat Fishser.

[13] Rigvedoj kaj vedoj estas sanktaj libroj en la sanskrita. Laǔ la sanskrita gramatiko, la radiko

Rik transformiĝas al Rig pro la kunmetado (Rik+vedo = Rigvedo) La tuta Vedo konsistas el 4 libroj nome, Rik, Sam, Jaĝu kaj Atarbo. Do Rigvedo estas nur parto de la plena Vedo.

[14] Ramayana kaj Mahabharata estas la du grandaj poemegoj pri kiuj ni jam parolis en la historiasekcio. Oni pensas, ke ilin verkis Valmiki kaj Veda Vyasa.

[15] Rama kaj Krishna en la kutima transilerumado al la latina alfabeto.

[16] Ĝajnismo estas barata religio, iom pli frua ol la budaismo; tiuj du religioj estas la solaj pluvivantaj el la multaj fruhistoriaj skoloj de la ŝramanismo, kiuj oponis la brahmanismon, kiu siavice poste evoluis al la hinduismo/hinda religio. Tiu tamen estis dumtempe influita de la ĝajnismo, precipe pri la ideo de "neperforto" (ahimso); kiel ekzemple tiu praktikata de Mahatma Gandhi.

17] Ĝajno aŭ ĝajnismano estas la sekvantoj de ĉi tiu religio. La sanskrita verbo Jin (ĝin) signifas‘konkeri’. Ĝi rilatas al batalo kontraŭ pasioj kaj korpaj plezuroj, kiun la ĝajnaj asketoj plenumas.Tiuj, kiuj gajnas, ricevas la nomon ‘Jina’ (ĝina – konkerantoj).

[18] Ficus religiosa.

[19] Kutime transliterumata Chanakya.

[20] Kutime skribata: Seleucus.

[21] Kutime transliterumata al la latina alfabeto kiel Ajatashatru.

[22] Kutime transliterumata al la latina alfabeto kiel Licchavi

[23] Kutime transliterumata al la latina alfabeto kiel Vaishali

[24] Kutime transliterumata kiel Ujjain.

[25] Baktijaruddin Khilĝi.

[26] Baktrianoj estas la loĝantoj de la antikva lando Baktrio en la nordo de Afganujo.

[27] Kuroŝo rilatas al la persa formo de la nomo de reĝo de Persujo, kiu estas konata en la okcidento per nomoj bazitaj sur la greka/latina formo Κύρος/Cyrus.

[28] Sindhu estas la loka nomo de la granda rivero Induso.

[29] Ofte citata kiel Darius.

[30] Seleucus.

[31] Brihadratha Maurya estas la kutima nomo en la latina alfabeto.

[32] Pusyamitra Sunga estas la kutima nomo en la angla.

[33] La vorto stupo venas el la sanskrita lingvo kaj priskribas budaan konstruaĵon kiu troviĝas en diversaj landoj de Azio. Origine stupoj estis montetoj da ŝtonoj aŭ tero en kiuj troviĝis sanktabudaaj objektoj. Pli poste ili evoluis al grandaj, duonrondaj konstruaĵoj.

[34] La Mahābhāṣya, atribuita al Patanjali, estas komentaĵo pri elektitaj reguloj de la sansktitagramatiko de Panini. Ĝi estas datumita je la dua jarcento a.K.

[35] ‘Cigana gento’ estas uzata ĉi tie por gento, kies membroj ciam vagadis de unu lando al alia lando.

[36] Kanishka estas la normala transliterumado de tiu nomo.

[37] La rivero Amu Darya en la antikveco estis konata ankaŭ kiel Ὦξος en la greka kaj: Oxus enla latina. Ĝi situas norde de Afganujo.

[38] Gandhara.

[39] Aśvaghoṣa

[40] Goethe en la germana.

[41] Gupta.

[42] Chandra Gupta.

[43] Samudra Gupta.

[44] La sanskrita vorto Jabo signifas ‘hordeo’n kaj Dvipo signifas ‘insulo’n. Do Jabodvipo estas insulo, kie abunde kreskas hordeo. La eŭropanoj transofrmis ĝin al Javo.

[45] Rudra Sen.

[46] Normale transliterumata ĉi tiel: Ujjain.

[47] Bikramaditja: En Barato estas multaj fabeloj kaj paraboloj, kies ĉefrolulo estas Bikramaditjo. Historiistoj diras, ke Ĉandragupto la 2a estas kiel Bikramaditjo.

[48] Harsha Vardhan.

[49] Pallava.

[50] Attila.

[51] Rajya Vardhana,

[52] Unu el la budaismaj skoloj.

[53] Chola.

[54] Chalukya.

[55] Pallava

[56] Rashtrakuta.

[57] Kannada.

[58] Telugu.

[59] Raja Raja.

[60] Nuna Thanjavur, antaŭe Tanjore.

[61] Gopal/Gopala.

[62] Dharmapal.

[63] Devapal.

[64] Vihara.

[65] Vajrayāna estas alia skolo de budaismo.

[66] Sailendra.

[67] Ramapala.

[68] Ballal Sen.

[69] Bijoy Sen.

[70] Ikhtiyar Uddin Muhammad bin Bakhtiyar Khilji.

[71] La du superaj kastoj en la hinda kastsistemo estis la brahmanoj kaj milituloj, Kŝatrijoj.

[72] Parto de la kasta sistemo estis la netuŝeblo de difinitaj grupoj.

[73] Peshawar.

[74] Ghazni.

[75] Kannauj.

[76] Mathura.

[77] Muhammad Ghori.

[78] Prithviraj Chauhan

[79] Qutbuddin Aibak

[80] Shamsuddin Iltutmish.

[81] Mongola imperi estro.

[82] Jalâlat uddîn Raziyâ.

[83] Ghiyas uddin Balban.

[84] Khilji.

[85] Jalaluddin Firuz Khilji.

[86] Alauddin Khilji.

[87] Tughlaq.

[88] Mubarak Khilji

[89] Nasiruddin Khasru

[90] Princoj, nobeluloj.

[91] Ghiyas udDin Tughluq.

[92] Khorasan.

[93] Sultan Feroze Shah Tughluq

[94] Timur, Tarmashirin Khan, Emir Timur, Timur Beg Gurkhani, Tamerlane.

[95] Nasiruddin Mahmud

[96] Gujrat.

[97] Konata ankaŭ kiel Bibi Khanum Mosque. La sinjorino Bibi estis la edzino de Timur.

[98] Lia patro estis posteulo de Timur kaj li apatrino estis posteulino de Ĝingis Ĥan.

[99] Daulat Khan Lodi.

[100] Panipatha.

[101] Sangram Singh.

[102] Mewar, Rajastan

[103] Nasir uddin Muhammad Humayun

[104] Sher Khan.

[105] Bahadur Shah, Gujarat.

[106] Bayram Khan.

[107] Muhammad Adil Shah

[108] Maharaja PratapAditya.

[109] Jahangir.

[110] Amar Singh.

[111] Nurjahan.

[112] Shah Jahan.

[113] Taj Mahal.

[114] Shuja.

[115] Rajput.

[116] Shibaji.

[117] Tegh Bahadur estis la 6a guruo, estro, de la siĥa religio de norda Barato.

[118] Bijapur.

[119] Golkonda aŭ Golconda.

[120] Maratha. Origine grupo de militistoj kaj bienistoj.

[121] Jaisingh.

[122] Murshid Quli Khan.

[123] Ayodhya.

[124] Mysore, Hydar Ali.

[125] Baji Rao I

[126] Balaji Baji Rao

[127] Joseph Duplet.

[128] Nawab estas la nomo de la titolo de la reganto de Bengalujo.

[129] Mirza Muhammad Siraj udDaulah .

[130] Clive.

[131] Mir Muhammed Jafar Ali Khan Bahadur.

[132] Mir Qasim.

[133] Madhav Rao Peshwa.

[134] Warren Hasting.

[135] Cornowalis.

[136] Wellesley.

[137] Victoria.

[138] Princo.

[139] Ranjit Singh.

[140] William Henry Cavendish Bentinck.

[141] Lord Dalhousie.

[142] Lakshmi Bai, Jhansi.

[143] Tatya Tope.

[144] Rousseau, Voltaire, Mazzini, Garibaldi

[145] Raja Ram Mohan Roy.

[146] Lord Canning

[147]Ishwar Chandra Vidyasagar.

[148] Drinkwater Bethune

[149] Sri Chaitanya

[150] Swami Vivekananda.

[151] Litn.

[152] Surja Sen.

[153] Jallianwala.

[154] Michael O’ Dwyer

[155] Bhagat Sing

[156] Allan Octavian Hume.

[157] Surendranath Banerjee.

[158] Bal Gangadhar Tilok

[159] Lala Lajpat Rai.

[160] Bipin Chandra Pal.

[161] S.N.Banerjee, Gopal Krishna Gokhle, Firoz Shaho Mehta, Chittaranjan Das, NetajiShubhas Ĉandra Bose.

[162] Annie Besant.

[163] Mohandas Karamchand Gandhi.

[164] Subhas Chandra Bose, Jawaharlal Nehru.

[165] Rashbehari Bose.

[166] Port Blair.

[167] Syed Ahmad Khan,

[168] Lord Curzon.

[169] Du britaj politikistoj, Morley kaj Minto, kiuj aprobigis komunan leĝon pri elektorajtoj en Barato.

[170] Muhammad Ali Jinna

[171] Churchill.

[172] Clement Attle

[173] Lord Mountbatten.

[174] Vallabhbhai Jhaverbhai Patel.

[175] The Last Days of the British Raj Leonard Mosley

[176] Urbo en norda Barato, feriloko nomata en la angla Mussorie.